Eleonora van Aquitanië: koningin van Engeland

Eleonora van Aquitanië, een fascinerende vrouw met een uitzonderlijk leven. Amper gescheiden van Lodewijk VII van Frankrijk probeerden twee jonge mannen afzonderlijk van elkaar haar te ontvoeren om haar te dwingen met hen te trouwen. Het lukt ze niet en ze trouwt met Hendrik II van Anjou die later koning van Engeland zou worden. Samen kregen ze acht kinderen. Nadat het huwelijk van Eleonora en Hendrik zo'n beetje is afgelopen keert ze terug naar Aquitanië en kiest ze de kant van haar kinderen in een oorlog tegen hun vader. Hendrik II slaat terug en brengt Eleonora naar Engeland alwaar ze vijftien jaren in gevangenschap heeft moeten doorbrengen. Na de dood van haar geliefde zoon Richard Leeuwenhart doet ze er alles aan om ervoor te zorgen dat haar laatste zoon Jan koning van Engeland wordt en dat zijn aanspraken op haar grondgebieden geëerbiedigd worden. Die strijd won ze ten koste van haar kleinzoon Arthur die ook aanspraak op de troon maakte.

• Huwelijk Eleonora van Aquitanië met Hendrik Plantagenet
• Huwelijksaanzoek Hendrik II
• De claim van Hendrik II op de Engelse troon
• Lodewijk VII
• Koningin Eleonora van Engeland
• Macht Eleonora van Aquitanië
• Kinderen
• Huwelijksverdrag tussen koning Hendrik II en koning Lodewijk VII
• Verdeling van de erfenis van Hendrik II van Engeland
• Moord Thomas Becket
• Eleonora keert terug naar Aquitanië
• Opstand Hendrik, Richard en Godfried tegen hun vader koning Hendrik II van Engeland
• Mogelijke oorzaken opstand zonen
• Eleonora van Aquitanië wordt gevangen genomen
• Verhouding Hendrik met Adelheid
• Verzoening tussen vader en zonen
• Koningsmoeder Eleonora van Aquitanië
• Conclusie

Huwelijk Eleonora van Aquitanië met Hendrik Plantagenet

Op 18 mei 1152 treedt Eleonora in het huwelijk met Hendrik Plantagenet, graaf van Anjou en hertog van Normandië. Voor het huwelijk had ze eigenlijk toestemming nodig van haar ex-man die tevens haar leenheer was. Tussen de scheiding van Lodewijk VII en het huwelijk met Hendrik II zitten slechts enkele maanden. In die korte tijd terwijl Eleonora onderweg was naar Poitiers probeerden twee jongen mannen haar te ontvoeren. Het doel van die pogingen tot ontvoeren was om haar te dwingen met hen te trouwen. Nog steeds was Eleonora een interessante bruid met een waardevolle bruidsschat. Deze mannen waren Theobald V van Blois en Godfried van Anjou.

Huwelijksaanzoek Hendrik II

De verbintenis was voor beide partijen goed. Eleonora had bescherming nodig zoals ook al blijkt uit het feit dat een aantal mannen haar al geprobeerd hadden te ontvoeren. Bovendien had ze ook iemand nodig die op kon komen voor haar belangen en haar aanspraken op bepaalde gebieden. Hendrik II was nog slechts een jonge man met aspiraties. Hij was de zoon van Keizerin Mathilde en had een claim op de Engelse troon. Zijn moeder was het tot dan toe niet gelukt om haar claim op de Engelse troon gestand te doen. Het geld en de gebieden van Eleonora kon Hendrik II goed gebruiken om zijn doelen te bereiken. De mindere kanten van de verbintenis waren ten eerste dat Lodewijk VII mogelijk wraak op Hendrik II zou nemen en dat zou het volbrengen van zijn aspiraties naar de Engelse troon bemoeilijken. Ten tweede dat gezien Eleonora's leeftijd, ze was dertig jaren oud, het wellicht moeilijk zou zijn om aan erfgenamen te komen. Hoe de twee de onderlingen afspraken gemaakt hebben is onduidelijk. Het zou kunnen dat de contacten gelegd zijn toen Hendrik II in 1151 in Parijs moest zijn voor onderhandelingen met Lodewijk VII.

De claim van Hendrik II op de Engelse troon

Meteen na het huwelijk maakt Hendrik II werk van zijn claim op de Engelse troon. Hij belegert een van de kastelen van Stefanus maar omdat de winter gaat invallen komen de beide heren tot een wapenstilstand. Gedurende deze tijdelijke vrede legt Hendrik II contacten met belangrijke leenmannen en geestelijken. Als even later de partijen weer tegenover elkaar staan op het slagveld hebben de baronnen aan beide kanten geen zin om te vechten dus weer wordt er besloten tot een wapenstilstand. Stefanus en Hendrik II overleggen in het geheim over een mogelijke vrede. Stefanus zijn zoon Eustaas die hier lucht van kreeg is daar erg boos over omdat naar zijn mening zijn vader zijn claim op de troon aan het verkwanselen is en hij gaat naar huis om een nieuwe oorlogscampagne voor te bereiden. Echter Eustaas vindt binnen een maand na deze gebeurtenissen de dood. De onderhandelingen waren door de dood van Eustaas een stuk gemakkelijker geworden. Stefanus en Hendrik II sloten vrede. Hendrik II zou bij het overlijden van Stefanus de koning van Engeland worden. Om deze afspraak duidelijk en definitief te maken adopteerde Stefanus Hendrik II ook als zijn zoon.

Lodewijk VII

Hoewel Lodewijk VII het niet eens was met het huwelijk van Hendrik II en Eleonora deed hij in 1154 toch officieel afstand van de titel hertog van Aquitanië.

Koningin Eleonora van Engeland

In het jaar 1153 wordt de eerste zoon van Eleonora en Hendrik, Willem, geboren. In 1154 stierf Stefanus en Hendrik en Eleonora werden tot koning en koningin van Engeland gekroond. In 1154 is Eleonora officieel koningin van Engeland.

Macht Eleonora van Aquitanië

De eerste jaren van het huwelijk met Hendrik stonden in schril contrast met die van de eerste jaren van het huwelijk met Lodewijk. Hendrik had heel veel vertrouwen in Eleonora in een tijd dat zijn macht nog lang niet gevestigd was. In de eerste huwelijksjaren was Hendrik de meeste tijd op reis door zijn gebieden en zagen ze elkaar alleen met kerstmis. In zijn afwezigheid regeerde Eleonora over Engeland.

Het vertrouwen van Hendrik bleek uit:

1. het feit dat Eleonora zelf betalingen uit de staatskas kon doen;
2. het feit dat ze jarenlang als regent Engeland regeerde en haar decreten dezelfde macht hadden als die van de koning;
3. het feit dat Hendrik haar weduwgoederen gaf. Dat is een cadeau van een man aan zijn vrouw de morgen na de bruidsnacht waar zij inkomsten uit krijgt om van te leven in het geval de man overlijdt. Eleonora ontving veel geld uit deze domeinen.

Kinderen

Tijdens hun huwelijk kregen ze de volgende kinderen:

• Willem, jong overleden;
• Hendrik de Jongere;
• Mathilde;
• Richard Leeuwenhart;
• Godfried;
• Eleonora;
• Johanna;
• Jan zonder Land.

Verdeling van de erfenis van Hendrik II van Engeland

Bij leven maakte Hendrik zich al druk om de verdeling van zijn erfenis. Hendrik II maakte hierover afspraken met Lodewijk VII die werden vastgelegd in een verdrag in 1169. Zijn oudste overgebleven zoon Hendrik zou koning van Engeland worden en hij zou ook de gebieden Anjou en Normandië krijgen. Voor de zekerheid liet Hendrik II hem alvast tijdens zijn leven in 1170 tot koning kronen. Daarvoor had hij echter wel de medewerking van de aartsbisschop van Canterbury Thomas Becket nodig. Richard zou Aquitanië erven, Godfried zou Bretagne erven en voor Jan werd nog niets geregeld. Bij het bezegelen van het verdrag werd ook de verloving tussen Richard en de dochter van Lodewijk VII, Adelheid geregeld. De zonen zelf waren niet heel blij met deze verdeling omdat ze feitelijk geen zeggenschap kregen en ook geen inkomen.

Moord Thomas Becket

Thomas Becket was aartsbisschop van Canterbury van 1162 tot 1170. De kroning van Hendrik de zoon was het recht van de aartsbisschop van Canterbury. De kroning van Hendrik de zoon werd echter gedaan door de aartsbisschop van York, de bisschop van Londen en de bisschop van Salisbury. Dat was een inbreuk op het recht van Thomas Becket. Als wraak liet Becket de drie geestelijken ex-communiceren en vervolgens ging hij door met het in de ban doen van zijn vijanden. Hendrik zou hardop zichzelf hebben afgevraagd of niemand hem van die priester kon verlossen of woorden van gelijke strekking. Sommige ridders zouden de woorden zo opgevat hebben dat Becket uit de weg geruimd moest worden. Vier ridders gingen naar Canterbury en zouden volgens de overlevering Becket eerst gevraagd hebben mee te gaan naar de koning om rekenschap af te leggen. Bij zijn weigering om mee te gaan hebben ze hem gedood.

Eleonora keert terug naar Aquitanië

In 1171 werd het tijd voor Eleonora om terug te keren naar Aquitanië. Het regentschap over Engeland liep op zijn eind, want inmiddels had Hendrik het bestuursapparaat in Engeland op de rit gezet en daarnaast waren Eleonora en Hendrik van elkaar vervreemd. Waarschijnlijk was de affaire van Hendrik met Rosamund Clifford de druppel die de emmer deed overlopen; er waren al eerder affaires geweest waaruit ook buitenechtelijke kinderen waren voortgekomen. Mogelijk speelde ook het grote leeftijdsverschil tussen beide partners een rol. Eleonora was 11 jaren ouder dan Hendrik. Eleonora reisde samen met Richard af naar Aquitanië. Eleonora had een positief effect op Aquitanië. Aquitanië had een beetje weinig aandacht gehad van zijn heersers. Eleonora zorgde ervoor dat markten terug kwamen, dat verbannen baronnen terug durfde te komen en ze bevestigde de rechten van de steden en de abdijen. Om aan te tonen wie het voor het zeggen had liet Eleonora dat in de bewoordingen van al haar decreten doorschemeren.

Opstand Hendrik, Richard en Godfried tegen hun vader koning Hendrik II van Engeland

De jonge Hendrik was ontevreden over zijn omstandigheden en ging in maart 1173 naar het hof van de Franse koning en zijn schoonvader om steun bij hem te zoeken voor een oorlog tegen zijn vader. Lodewijk is geïnteresseerd en Richard en Godfried sluiten zich vlak daarna bij hun broer en Lodewijk aan.

Mogelijke oorzaken opstand zonen

Achter de opstand van de zonen zouden de volgende factoren ten grondslag hebben kunnen liggen:

• Hendrik de zoon had een gedeelte van zijn jeugd aan het hof van Thomas Becket doorgebracht en hij nam zijn vader de moord op Becket mogelijk kwalijk;
• Hendrik II probeerde een erfenis voor zijn zoon Jan zonder Land te regelen door zijn andere zonen iets minder te geven;
• Eleonora zou haar drie zonen tegen hun vader hebben opgezet;
• De Franse koning zou de macht van Hendrik II hebben willen breken door zijn zonen tegen hem op te zetten.

Eleonora van Aquitanië wordt gevangen genomen

De opstand tegen Hendrik II door zijn zonen mislukt. Hendrik wist een leger van 20.000 man op de been te krijgen maar tot echte veldslagen komt het niet. Eleonora werd gevangen genomen en door Hendrik II in 1174 naar Engeland mee genomen.

Verhouding Hendrik met Adelheid

Sinds het verdrag uit 1169 met Lodewijk VII en de bekroning daarvan met een verloving tussen Hendrik de zoon en Adelheid, verbleef Adelheid zoals gebruikelijk aan het hof van haar schoonvader. Hendrik zou een verhouding met Adelheid zijn begonnen waardoor een huwelijk tussen Adelheid en Richard onmogelijk was geworden. Op basis van de kerkelijke leer zou Richard niet met een vrouw kunnen trouwen waar zijn vader geslachtsgemeenschap mee had gehad. Adelheid was overigens niet alleen de dochter van Lodewijk VII maar ook van Eleonora. Het was niet mogelijk voor Richard om van de verloving af te komen omdat Lodewijk VII maar later ook zijn zoon Filips II erop stonden dat het huwelijk door zou gaan. Het is er echter nooit van gekomen.

Verzoening tussen vader en zonen

De vader en zonen verzoenden zich en tot aan de dood van Hendrik de zoon ging het allemaal prima. Hendrik II wilde toen Hendrik de zoon stierf wat veranderingen aan de verdeling van de erfenis maken ten gunste van zijn zoon Jan zonder Land. Hij wilde Aquitanië aan Jan geven maar Richard wilde dat niet hebben. Om ervoor te zorgen dat Richard ook niet over Aquitanië kon regeren liet Hendrik II Eleonora in 1188 naar haar moederland gaan zodat ze weer de macht over Aquitanië zou kunnen terug nemen van Richard. Het is niet waarschijnlijk dat Richard dit heel erg vond want hij was gek op zijn moeder. In juli 1989 vallen Richard en Filips II Hendrik II opnieuw aan en zorgden ervoor dat Hendrik II op de vlucht sloeg. Hendrik II erkende Richard als zijn erfgenaam en stierf twee dagen later. Richard wordt gekroond tot koning van Engeland en krijgt ook de titels hertog van Normandië en graaf van Anjou.

Koningsmoeder Eleonora van Aquitanië

Na Hendrik zijn dood begint er een hele nieuwe fase in het leven van Eleonora. Het ene moment wordt er een beroep gedaan op Eleonora en haar kwaliteiten en het andere moment verblijft ze rustig in het klooster van Fontevraud in Anjou. Richard en Jan droegen haar op handen en gaven haar een belangrijke positie aan hun hoven. In 1204 is ze gestorven.

De rol van Eleonora in de laatste jaren van haar leven kan als volgt worden weergegeven:

• Eleonora heeft invloed omdat Richard het merendeel van zijn regeerperiode niet in Engeland verbleef;
• Eleonora heeft een riant inkomen omdat ze van Richard allerlei weduwgoederen had gekregen;
• Eleonora begeleidde in 1190 de verloofde van Richard, Berengaria van Navarra van Spanje naar Messina;
• Eleonora speelde een belangrijke rol bij het vaststellen dat Jan koning zou worden als Richard kinderloos bleef;
• Eleonora zorgde ervoor dat het plannetje van Lodewijk VII om Jan op te schepen met Adelheid niet lukte. Dat was niet makkelijk want Lodewijk had Jan alle bezittingen van Richard beloofd als hij met haar zou trouwen;
• Eleonora stuurde smeekbedes naar de paus toen Richard onderweg terug van het Heilige Land naar Engeland gevangen werd genomen en onder de hoede van de Rooms-Duitse keizer werd geplaatst. Omdat Richard een kruisvaarder was wilde ze dat de paus zou bemiddelen in deze kwestie. Paus Celestinus III wilde zijn relatie met de Duitse keizer niet op het spel zetten door zich ermee te bemoeien;
• Eleonora bracht het geld bij elkaar om Richard vrij te kopen. Het eerste deel van het geld bracht ze persoonlijk naar Duitsland tezamen met de gijzelaars die de plek van Richard moesten innemen ter waarborging voor de betaling van de rest van het geld;
• Eleonora zorgde ervoor dat na Richard zijn vrijlating Richard en zijn broer Jan zonder Land zich met elkaar verzoenden;
• Eleonora trok zich trok in de abdij van Fontevraud in Anjou;
• Eleonora zorgde ervoor dat bij Richards dood Jan zonder Land koning van Engeland werd;
• Eleonora leidde een strafexpeditie naar Anjou die Arthur (haar kleinkind) als troonopvolger had erkend. Arthur was het kind van haar zoon Godfried en was eerst door Richard als troonopvolger aangewezen;
• Eleonora reisde naar Aquitanië om haar leenmannen te vragen om Jan te steunen;
• Eleonora zorgde ervoor dat zolang zij leefde er geen conflict kon uitbreken tussen de Franse en de Engelse koning en ze probeerde het ook na haar dood te voorkomen. In oorkondes benoemde ze Jan zonder Land als haar wettige erfgenaam, gaf hem al haar grondgebieden en maakte hem leenheer in haar gebieden. Jan op zijn beurt zorgde ervoor dat de macht weer terug ging naar Eleonora middels oorkondes die hij opstelde. Zo waren ze beide bevoegd in de gebieden. Alleen Eleonora legde de eed tegenover Filips II af. Inmiddels was Filips II de zoon die Lodewijk VII had gekregen met zijn derde vrouw, koning van Frankrijk geworden. Door de vele oorkondes was de positie van Jan zo stevig geworden dat Filips II niets meer kon doen met de claim van Arthur op de Engelse troon en de gebieden van Eleonora. Door op deze manier Jan te beschermen liet Eleonora zien dat ze briljant was in diplomatie.
• Eleonora gaat haar kleindochter ophalen in Navarra om samen met haar naar Frankrijk af te reizen. Dat was in 1199 en Eleonora was toen 77 jaren oud. Jan zonder Land en Filips II waren overeengekomen dat er een huwelijk zou komen tussen de Franse kroonprins Lodewijk VIII en de kleindochter van Eleonora Blanca van Castilië, de dochter van Alfons VIII van Castilië en de dochter van Eleonora, ook Eleonora geheten.

Conclusie

In tegenstelling tot haar eerste huwelijk had Eleonora veel meer macht en invloed. Zonder het huwelijk met Eleonora zou Hendrik II waarschijnlijk geen koning van Engeland zijn geworden. Hij had haar geld en de steun van haar leenmannen nodig om koning Stefanus te dwingen zijn claim op de Engelse troon te erkennen. In de eerste jaren van hun huwelijk zie je dan ook wel dat Hendrik Eleonora daar dankbaar voor is. Dat blijkt uit het gestelde vertrouwen in haar en het geld dat hij haar doet toekomen.
In hoeverre ze zich schuldig gemaakt heeft aan alles wat er aan haar is toegedicht is giswerk. Eleonora had een goede band, vooral met haar zonen Richard en Jan, maar dat betekent niet dat zij haar zonen heeft opgezet tegen haar man. Ook Lodewijk VII heeft invloed proberen uit te oefenen op de zonen van Hendrik II. Voor een groot gedeelte werd de verstandhouding tussen de kinderen en hun vader bepaald door het handelen van Hendrik II zelf. Na de dood van Hendrik II bereikt Eleonora's invloed grote hoogten. Ze speelde een belangrijke rol in het vrijkopen van haar zoon Richard en de kroning en het behoud van de positie van haar zoon Jan zonder Land.