In hoc signo vinces

Vlak voor de allesbeslissende strijd, kreeg Constantijn de Grote een goddelijk geïnspireerd visioen. “In dit teken zult gij overwinnen,” was de boodschap. En overwinnen deed hij. Goddelijke interventie, strategisch inzicht of dom geluk? De zin en onzin achter de veldslag die aan de basis stond van een christelijk Europa.

Aanleiding

De slag bij de Pons Milvius was niet de eerste en ook niet de laatste maal dat Romeins staal tegen Romeins staal zou strijden in de burgeroorlog die Rome bijna twintig jaar zou teisteren aan het begin van de vierde eeuw. Aan het begin van deze eeuw was er een nieuwe constructie geïntroduceerd, waarbij zowel het oosten als het westen een keizer had, met elk een onder-keizer. Ironisch genoeg hadden de co-keizers Diocletianus en Maximianus bij hun aftreden juist voor deze constructie gekozen om burgeroorlogen te voorkomen. Door de macht te verdelen over zoveel personen, hoopten ze een evenwichtig bestuur voor het Rijk te bewerkstelligen.

Het tegendeel bleek echter waar. De onderlinge rivaliteit borrelde meteen na het aftreden van Diocletianus en Maximianus in 305 op en zou het rijk de komende jaren verscheuren. De aftredende keizers benoemden hun beider Caesars, onder-keizers, tot hun opvolgers. Dit waren Constantius in het westen en Galerius in het oosten. Tot zijn verbazing werd Constantijn, zoon van Constantius, niet tot diens Ceasar benoemd door de aftredende keizers, maar dit werd Flavius Severus. Constantijn werd echter wel opgenomen in de staf van zijn vader. In 306 werd Constantius echter dodelijk ziek en kwam te overlijden. Vlak voor zijn overlijden, benoemde hij niet Flavius Severus, die als Caesar zijn natuurlijke opvolger was, als opvolger, maar zijn zoon Constantijn. Om het geheel nog ingewikkelder te maken, riep de Praetoriaanse Garde Maxentius, de zoon van de afgetreden keizer Maximianus, na de dood van Constantius uit als keizer van het westen.

Interventie uit het oosten

De keizer in het oosten, Galerius, accepteerde echter geen van beiden als keizer en stuurde daarom Flavius Severus, die volkomen achter het net had gevist, naar Rome om orde op zaken te stellen. Met behulp van zijn vader Maximianus, slaagde Maxentius er echter in Severus gevangen te nemen met behulp van een list. Toen ook een deel van de troepen die Galerius had gestuurd overliepen naar Maxentius, besloot de keizer van het oosten zich terug te trekken en Maxentius en Constantijn het zelf maar uit te laten vechten.

Constantijn valt Italië binnen

Tegen het advies van zijn adviseurs in, viel Constantijn in de lente van 312 Italië binnen. Zijn adviseurs wilden echter in Gallië blijven. Zij waren de mening toegedaan dat het slechts een kwestie van tijd was voordat Maxentius, die door een gebrek aan belastinginkomsten uit de door Constantijn bezette gebieden torenhoge belastingen moest heffen in Rome, afgezet zou worden en Constantijn zo een slag bespaard zou blijven.

Constantijn sloeg dit advies echter in de wind en trok met een leger van rond de 40.000 man naar Italië. Maxentius was nog druk bezig in en rond Rome troepen te lichten, maar hij had een groot deel van zijn cavalerie alvast naar het noorden gestuurd om Constantijns leger lastig te vallen. Toen deze troepen echter verslagen werden door Constantijn, openden grote steden in Noord-Italië als Milaan en Turijn hun poorten voor Constantijn en haalden hem binnen als de nieuwe keizer.

Van alle steden in Noord-Italië waren er slechts enkele die strijd leverden. Eén van de laatste steden die weerstand bood tegen Constantijn, leverde tevens ook de zwaarste tegenstand. Een belangrijk generaal van Maxentius, Ruricius Pompeianus, had zich verschanst in Verona. Constantijn maakte zich op voor een belegering, maar Pompeianus wist toch de stad uit te komen en vormde een leger om de stad te ontzetten. Toen Constantijn hier lucht van kreeg, trad hij met het leeuwendeel van zijn leger Pompeianus tegemoet, terwijl de rest de belegering voortzette. Ondanks het feit dat Pompeianus een groter leger had dan Constantijn, was Constantijn degene die aan het langste eind trok na een bloedige strijd, die Pompeianus het leven kostte. Dit was een zware klap voor Maxentius, die zijn meest ervaren generaal had verloren, alsmede een groot aantal troepen. Uit angst voor een volksopstand, voelde hij zich genoodzaakt het nieuws geheim te houden voor het volk van Rome. In Verona kwam het nieuws wél aan, waarop de stad zich overgaf. Niks stond nu meer tussen Constantijn en Rome.

In dit teken zult gij overwinnen

In een rustig tempo marcheerde Constantijn met zijn leger langs die Via Flaminia naar Rome. Op een dag, rond het middaguur, gebeurde het. Waarschijnlijk waren zijn soldaten net begonnen een kamp te bouwen, toen Constantijn opkeek naar de hemel, waar hij met zijn eigen ogen een kruis van licht zag staan, met de woorden ‘in hoc signo vinces’ erbij, in dit teken zult gij overwinnen. Overweldigd door deze goddelijke verschijning, volgde Constantijn dit bevel meteen op.

In tegenstelling tot wat in de meeste geschiedenisboekjes staat, liet Constantijn zijn soldaten het symbool niet op hun schild schilderen. Deze bewering vinden we alleen bij de schrijver Lactantius maar wordt verder niet bevestigd door enige andere klassieke auteur. Zelfs niet in het verslag van de bisschop Eusebius, die als persoonlijke vriend van Constantijn uitermate goede bronnen had en een zeer gedetailleerd verslag schrijft over de gebeurtenissen, maar met geen woord rept over beschilderde schilden. Het is veel aannemelijker dat het symbool aangebracht werd op de zogenaamde vexillum, de standaard die elke eenheid bij zich droeg. Met ‘dit teken’ wordt overigens niet het katholieke kruis bedoeld, welke pas veel later in gebruik werd genomen, maar het zogenaamde chi-rho-symbool. Dit zijn de twee eerste letters van de naam Christus in het Grieks, de Griekse letter chi, die lijkt op onze x, en de letter rho, die lijkt op onze p.

Pons Milvius

In de tussentijd zat Maxentius echter niet stil. Om de opmars van Constantijn te stuiten, had hij elke brug die naar Rome leidde laten vernietigen. Zo ook de eeuwenoude Pons Milvius, al had dit een strategische reden. Vastberaden dat hij met zijn grotere leger Constantijn kon verslaan, besloot Maxentius tot een veldslag, net buiten de stad, bij de Pons Milvius. Deze brug had hij dus laten vernietigen, maar niet zonder reden. Hij had namelijk een brug van boten gemaakt, om eerst zijn leger mee over te zetten, maar de brug zou ook in de strijd een doel hebben. In de wetenschap dat Constantijn zelf meevocht tussen zijn soldaten, wat zeer uniek was in die tijd, bedacht Maxentius een list, waarmee hij Constantijn al snel hoopte te vermoorden en zo een hele hoop Romeinse levens te besparen. Zou Constantijn sneuvelen, dan zouden zijn troepen zich immers overgeven.

Toen de veldslag begon, leidde Maxentius persoonlijk een cavaleriecharge op de flank van Constantijns leger, waar deze zelf met zijn cavalerie geposteerd was. De cavalerie van Constantijn wist die van Maxentius echter terug te dringen, waarop Maxentius met zijn cavalerie op de vlucht sloeg, over de bootbrug, terug naar Rome. Constantijn zette meteen de achtervolging in. Wat deze echter niet wist, was dat de vlucht van Maxentius en zijn troepen in scène was gezet. Het was zijn bedoeling geweest Constantijn met zijn cavalerie de bootbrug op te lokken, die in het midden verzwakt was. Maxentius zou dan een teken geven, waarop de bootbrug in elkaar zou zakken en Constantijn in de snelstromende Tiber zou storten.

Het was een goed plan, dat een hoop Romeinse levens had kunnen besparen, maar het plan viel volledig in het water. De brug zakte namelijk te vroeg in, waardoor niet Constantijn, maar Maxentius zélf de Tiber instortte. Verzwaard door de loodzware wapenrusting, zakten hij en zijn mannen snel naar de bodem en verdronken, terwijl Constantijn van de kant toekeek.
De Praetoriaanse Garde, die Maxentius op de troon gezet had, zou ondanks de val van hun keizer de strijd niet staken en zou doorvechten tot hun laatste snik. Constantijn zou zegevierend Rome binnentrekken, maar met hem kwam het eind van Rome als middelpunt van het Rijk. Constantijn hervormde de staat op ongekende wijze, waardoor de centrale rol die Rome en zijn senaat altijd had gespeeld, ten einde kwam. Hij richtte een nieuwe hoofdstad in, Constantinopel, vernoemd naar zichzelf.

Er zit toch een zekere symboliek in de slag bij de Pons Milvius, die uiteindelijk niet meer was dan een ordinaire strijd om de macht. Voordat Maxentius ten strijde was getrokken, had hij de Sibillijnse Boeken geraadpleegd, die hem hadden gezegd dat de vijand van Rome verslagen zou worden. Constantijn, die een gloeiende hekel had aan Rome, had, kan makkelijk gezien worden als deze vijand, maar had de christelijke god aan zijn zijde. In de clash van de Romeinse goden tegen de christelijke god, had de laatste uiteindelijk de overhand en was allicht de kwade genius achter het onfortuinlijke ongeval met de bootbrug van Maxentius. Het was een kostbaar verlies voor de traditionele Romeinse goden, die vanaf nu steeds meer een ondergeschikte rol gingen spelen, tot uiteindelijk heel Rome christelijk was en daarmee het begin van een christelijk Europa inluidde.

Lees verder

• Een beknopte chronologie van de Romeinse Republiek
• Slag bij Adrianopolis: begin van het einde