Prins Willem V van Oranje-Nassau (1748-1806)

Prins Willem V van Oranje-Nassau - zichzelf Willem Batavus noemende - was prins van Oranje, vorst van Oranje-Nassau en de erfstadhouder van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Willem V stond bekend als een intelligent en filosofisch man, maar was ook besluiteloos en vasthoudend als het aankwam op de oligarchie van de Republiek. Toen de Franssen de Republiek binnenvielen - de patriottentijd genoemd - kwam Willem V door deze eigenschappen flink in de problemen en trok hij zich tijdelijk terug in Nijmegen. In 1787 keerde hij met de hulp van het Pruisische leger weer terug naar Den Haag om in het jaar 1795 in ballingschap te worden overgebracht naar Londen. En in 1801 besloot Willem V afstand te doen van al zijn rechten als erfstadhouder van de Republiek.

Inhoud

• Geboorte Willem V
• De patriottentijd
• De Goejanverwellesluis
• Engeland

Geboorte Willem V

Op 8 maart 1748 kwam er in de Hollandse stad Den Haag een jongen ter wereld die de naam Willem V van Oranje-Nassau kreeg. De kleine Willem was het vijfde kind en de eerste zoon van Willem IV van Oranje-Nassau (1711-1751), de erfstadhouder van de Republiek der Nederlanden, en zijn vrouw, Anna van Hannover (1709-1759), de Princess Royal van Engeland. Helaas overleefden van de vijf kinderen die Anna op de wereld zette alleen Willem en zijn oudere zus, Wilhelmina Carolina (1743-1787), hun geboorte en kindertijd. Toen Willem drie jaar oud was overleed zijn vader en hij erfde zijn vaders titels én zijn functie als erfstadhouder van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Maar aangezien Willem nog veel te jong was om de bijbehorende taken op zich te nemen werd zijn moeder, Anna, aangewezen als zijn regentes, maar zij overleed toen Willem elf jaar oud was. Na het overlijden van zijn moeder werd de zorg voor de jonge prins toevertrouwd aan hertog Lodewijk Ernst van Brunswijk-Wolfenbüttel (1718-1788), die tevens opperbevelhebber was van het Nederlandse leger.

Jeugd

Hoe en waar Willem zijn jeugdjaren precies doorbracht is niet bekend maar in het jaar 1763 vreesde men enige tijd voor zijn leven toen de prins ernstig ziek werd. Gelukkig herstelde hij volledig maar het werd de Nederlandse Staten-Generaal en zijn voogd, hertog van Brunswijk, duidelijk dat Willems positie uiterst kwetsbaar was zolang hij nog niet was getrouwd en nageslacht had verwerkt. Het was dus zaak om een goede partij voor Willem te vinden, wat vermoedelijk niet makkelijk was, want door een val van zijn paard in zijn jeugd liep Willem mank en miste hij twee voortanden. Willem zelf zag een eventueel huwelijk met zijn nichtje, Caroline Mathilde van Wales (1751-1775), wel zitten, maar haar vader zag dat anders en huwelijkte zijn dochter uit aan de prins van Denemarken. Gelukkig zagen andere mannen een verbintenis tussen de prins van Oranje en één van hun vrouwelijke familieleden wel zitten want onder andere Frederik II van Pruisen (1712-1786) bracht zijn vele nichten onder de aandacht van Willem.

Meerderjarig

Al vanaf het moment dat Willem op driejarige leeftijd werd benoemd tot stadhouder hadden de leden van de Staten-Generaal het met elkaar aan de stok over het feit op welke leeftijd Willem meerderjarig verklaard moest worden. Allen waren het er over eens dat ze niet wilden wachten tot Willem éénentwintig werd, maar op welke leeftijd hij dan benoemd moest worden, wist niemand. Uiteindelijk werd in het jaar 1766 de knoop doorgehakt en op 8 maart van dat jaar werd Willem - op zestienjarige leeftijd - officieel meerderjarig verklaard, waarna hij de stadhouderlijke taken op zich nam. Ter ere van Willem zijn meerderjarigverklaring werd er een enorm feest gegeven waarvoor niemand minder dan het tien jaar oude 'wonderkind' Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) een muziekstuk componeerde. In 1767 was het wederom feest, maar dit keer om een geheel andere reden. De Staten-Generaal en de hertog van Brunswijk hadden namelijk een vrouw voor Willem gevonden. Op 4 oktober 1767 trad Willem V in het huwelijk met Frederica Sophia Wilhelmina (1751-1820), beter bekend als prinses Wilhelmina van Pruisen.

De patriottentijd

Niet alle inwoners en regenten van de Republiek waren blij met de enorme hoeveelheid macht die de stadhouder had en er gingen dan ook steeds meer stemmen op om de macht van de stadhouder in te perken. Met name het feit dat de stadhouder in zijn eentje kon beslissen welke regenten en burgemeesters er werden aangesteld was zijn tegenstanders een doorn in het oog en zij streefden dan ook naar meer democratie. Toen Willem vervolgens ook nog probeerde om een aantal onpopulaire hervormingen door te voeren nam de kritiek op zijn functioneren steeds meer toe. Een jaar na het uitbreken van de Vierde Engels-Nederlandse Oorlog (1780-1784) barstte de bom en Willems tegenstanders - de patriotten genoemd - publiceerden een pamflet, getiteld 'Aan het Volk van Nederland'. In het pamflet somden de patriotten diverse punten op die moesten duidelijk maken dat de stadhouder verantwoordelijk was voor de malaise in de Republiek en hij werd zelfs beschuldigd van 'heulen met de vijand'; dit omdat Willem een neef was van de Engelse koning George III (1738-1820).

Op de vlucht

De patriotten besloten zich te verenigen in zogenaamde vrijkorpsen, dit om een vuist te kunnen maken tegen Willem en zijn aanhangers, die de Prinsgezinden werden genoemd. De spanningen tussen beide partijen liepen in hoog tempo op en toen de patriotten het voorstel deden om Willem zijn recommendatierecht - het recht om regenten en burgemeesters te benoemen - af te nemen, voelde hij zich ernstig door hen bedreigd. Hij besloot het Hollandse gewest te verlaten en zijn vrouw en drie kinderen - Louise (1770-1819), Willem (1772-1843) en Frederik (1774-1799) - achterna te reizen naar Friesland. In september van het jaar 1786 liep de situatie in Friesland echter uit de hand toen de patriotten in Hattem de Prinsgezinden in het stadsbestuur niet langer meer accepteerden. Ze besloten de stad te bezetten en Willem en zijn gezin werden gedwongen te verhuizen naar hun jachtslot - Het Loo - in Apeldoorn. Nu de patriotten in Friesland het goede voorbeeld hadden gegeven wisten de patriotten in Holland de macht in de Staten naar zich toe te trekken en besloten Willem op 22 september 1786 af te zetten als kapitein-generaal. Voor Willem betekende dit dat hij zijn zeggenschap over het machtige Hollandse leger en in de Haagse politiek verloor, iets wat hij maar slecht kon verkroppen.

Voorstel

In een laatste poging zijn macht terug te krijgen besloot Willem om alle vrijkorpsen te verbieden, maar deze beslissing werd hem niet in dank afgenomen. De spanning in de Nederlanden steeg naar ongekende hoogte en in november van het jaar 1786 verhuisde Willem met zijn gezin naar Nijmegen, zodat ze makkelijker het land konden uitvluchten indien nodig. Op 12 april 1787 kreeg Willem in Nijmegen bezoek van de Amsterdamse regent Abraham Calkoen (1729-1796), omdat de pensionarissen van van Amsterdam, Dordrecht en Haarlem Willem een voorstel wilden doen. Als Willem ermee instemde om de burgemeesters in de toekomst op democratische wijze te verkiezen, was hij weer welkom in Holland. Maar Willem peinsde er op zijn beurt niet over om een deel van zijn macht in te leveren en weigerde. Toen Calkoen met onverrichte zaken huiswaarts keerden namen de pensionarissen wraak door de Prinsgezinden regenten in hun vroedschappen te vervangen door patriotten, dit uiteraard zonder toestemming van prins Willem. Zowel Willem als zijn vrouw, Wilhelmina, braken daarna hun hoofd over de vraag hoe Willem zijn macht weer terug moest krijgen.

De Goejanverwellesluis

Wilhelmina was niet voor één gat te vangen en in mei 1787 besloot zij - in het geheim - naar Den Haag te reizen om de regenten ervan te overtuigen Willem terug te laten keren, maar door omstandigheden kwam ze nooit aan. Ter hoogte van de rivier de Vlist werden Wilhelmina en haar gevolg aangehouden door een vrijkorps uit Gouda, gevangen genomen en overgebracht naar de Goejanverwellesluis. Daar moesten zij de beslissing van de Staten van Holland af wachten over het wel of niet mogen doorreizen naar Den Haag. Helaas kreeg Wilhelmina nul op het rekest en het vrijkorps dwong haar rechtsomkeert te maken. Bij terugkomst in Nijmegen was Wilhelmina woedend over de manier waarop ze was behandeld en ze deed haar beklag bij haar broer, koning Frederik Willem II van Pruisen (1744-1797). Koning Frederik Willem besloot zijn zus direct te hulp te komen en stuurde een leger bestaande uit 20.000 man naar Nijmegen, die samen met Willem zou doorreizen naar Utrecht. De stad waar het Hollandse leger zijn kamp had opgeslagen. Het Hollandse leger sloeg echter direct op de vlucht toen ze Willem en zijn Pruisische troepen zagen naderen en op 17 september 1787 kon Willem, ongehinderd, de stad Den Haag binnen rijden. De 'Oranje-restauratie' was hiermee een feit.

Wraak

Nu Willem zijn stadhouderlijke rechten weer terug had nam hij, maar met name Wilhelmina, meedogenloos wraak op de patriotten door hun bezittingen verbeurd te verklaren. De Nederlandse patriotten sloegen massaal op de vlucht en het merendeel van hen streek neer in Frankrijk. De Nederlandse patriotten besloten in Frankrijk mee te strijden aan de zijde van de Franse hugenoten en hun Franse Revolutie en toen zij de revolutie hadden gewonnen richtten ze zich op de Nederlanden. Eind 1792 kreeg de Franse generaal Charles-François Dumouriez (1739-1823) de opdracht om de Nederlanden binnen te vallen en begin februari 1793 vielen de eerste Nederlandse steden in Franse handen. De Fransen werden bij hun aanval geholpen door de Nederlandse patriotten die gezamenlijk het Bataafse Legioen hadden gevormd en op 17 februari wisten ze gezamenlijk, via Breda en Dordrecht, door te stoten naar Klundert en Bergen op Zoom. Willemstad viel na een beleg van twee weken, Geertruidenberg gaf zich over op 4 maart 1793 en op 5 maart koos Breda een 'revolutionaire' gemeenteraad.

Frans gezag

In het jaar 1794 werd de strijd door de Fransen en het Bataafse Legioen in alle hevigheid voortgezet en op 4 november dat jaar gaf Maastricht zich over na een zwaar en allesvernietigend bombardement. Op 27 december staken de Fransen de Maas over en op 10 januari 1795 de Waal. Vijf dagen later besloten de geallieerde Engelse en Pruisische troepen om zich terug te trekken uit de Betuwe en vluchtten via Apeldoorn de grens over. Op 16 januari volgde de overgave van Utrecht nadat de Fransen de Oude Hollandse Waterlinie succesvol hadden weten te omzeilen. Terwijl de Fransen het Hollandse regeringscentrum naderden deed Willem diverse pogingen de Staten van Holland er toe te bewegen het Hollandse leger in te zetten, maar Willem maakte geen schijn van kans. Op 18 januari 1795 schreef Willem de Nederlandse Staten-Generaal een afscheidsbrief waarin hij het bevel overdroeg aan Guillaume Anne de Constant Rebecque de Villars (1750-1832) en vluchtte nog diezelfde dag via Scheveningen naar Engeland. De Fransen beseften dat ze de strijd hadden gewonnen en besloten de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden om te dopen tot de Bataafse Republiek.

Engeland

Willem nam na zijn aankomst in Engeland zijn intrek in Kew Palace - toentertijd ook wel Dutch House genoemd - en schreef hier zijn 'beroemde' brieven van Kew. In deze brieven droeg Willem de koloniale bezittingen van de Nederlanden over aan de Engelsen, dit om te voorkomen dat ze in handen zouden vallen van de Fransen. Na het uitvaardigen van de brieven van Kew namen de Fransen al Willems privébezittingen in de Nederlanden in beslag waaronder zijn geliefde olifanten, Hans en Parkie. Na een kort verblijf in Kew Palace verhuisde Willem samen met zijn gezin naar Hampton Court Palace en deed in augustus 1799 een poging om de Nederlanden te heroveren door middel van een Engels-Russische invasie. Maar Willems plan faalde jammerlijk. In december van het jaar 1801 besefte Willem dat hij de strijd definitief had verloren en in zijn 'brieven van Oranjestien' erkende hij de Bataafse Republiek en deed afstand van zijn rechten als erfstadhouder.

Overlijden

Hoe het Willem de laatste jaren van zijn leven precies verging, is niet volledig duidelijk. Maar in april van het jaar 1806 overleed Willem terwijl hij een bezoek bracht aan zijn dochter Louise die woonachtig was in Brunswijk. Willem was op het moment van zijn overlijden 58 jaar oud en werd begraven in de Duitse stad Brunswijk. Pas in het jaar 1958 werd het stoffelijk van Willem V van Oranje-Nassau overgebracht van Brunswijk naar Nederland waar hij vervolgens op 28 april van dat jaar werd bijgezet in de Nieuwe Kerk in Delft. Willems dochter Wilhelmina schitterde bij deze bijzetting door afwezigheid omdat zij - naar eigen zeggen - 'niet achter de baar van een sufferd wilde aanlopen' wat duidelijk maakte hoe Wilhelmina over haar vader en zijn daden dacht en had gedacht.