Schilders 15e eeuw: Rogier van der Weyden

Rogier van der Weyden (Rogelet de la Pasture) is een belangrijk lid van de Vlaamse primitieven. Hij weet als geen ander emoties weer te geven. De door hem geschilderde figuren zijn zichtbaar bewogen. Hun gezichten zijn door het verdriet getekend. Figuren zijn zo geschilderd dat het verdriet duidelijk zichtbaar is. Realiteit wijkt bij Rogier van der Weyden voor expressiviteit. Het kleurgebruik van de schilder en de afwezigheid van een duidelijke achtergrond benadrukken de emoties van de weergegeven figuren. De toeschouwer wordt uitgenodigd om met hen mee te lijden

Biografie Rogier van der Weyden (circa 1400-1564)

De schilder Rogier van der Weyden werd 1399/1400 geboren in Doornik als Rogelet de la Pasture Hij gaat in de leer bij Robert Campin. Na zijn leertijd werkt hij enige tijd als meester-schilder in Doornik. Als hij naar Brussel verhuist, vervlaamst hij zijn naam in Rogier van der Weyden. In 1635 wordt hij de officiële stadsschilder van Brussel.

De roem van deze tot de Vlaamse primitieven behorende schilder, een jongere tijdgenoot van Jan van Eyck, neemt snel toe. In Brussel heeft hij een omvangrijk atelier. Als groot en invloedrijk schilder zet hij de norm en worden andere schilders beoordeeld. Hij schildert zowel voor het Bourgondische hof als voor vorstenhoven in Spanje en Italië.

Rogier van der Weyden, schilder van het gevoelsleven

Rogier van der Weyden weet de menselijke gevoelens dramatisch weer te geven. Hij is de schilder van tragedie en leed. De emoties van zijn personages zijn duidelijk zichtbaar. Tranen biggelen over de wangen van een door verdriet overmand personage. Een ander personage heeft een van pijn vertrokken gezicht. Bij lichaamshoudingen streeft de schilder eerder naar expressiviteit dan naar realiteit. De stralende kleuren van de door hem geschilderde taferelen verhevigen de dramatische uitdrukkingskracht. Ook de compositie van zijn schilderijen, met de monumentale groepering van de personages, draagt bij aan de grote dramatische uitdrukkingskracht.

Door zijn directe weergave van emoties is Rogier van der Weyden Vlaamser dan Jan van Eyck, die terughoudender is. De door van Eyck geschilderde taferelen zijn plechtstatig, koel analyserend, terwijl de door Van der Weyden geschilderde taferelen menselijker, bewogener zijn. Zijn schilderijen zijn minder realistischer dan die van Jan van Eyck, omdat Rogier van der Weyden realisme laat wijken voor de expressieve vorm.

De kruisafneming

Datering

Het schilderij De kruisafneming is niet gesigneerd of gedateerd. Gelet op de vermelding in diverse documenten is het hoogstwaarschijnlijk een schilderij van Rogier van der Weyden. De oudst bekende kopie van het schilderij is gedateerd 1443. Het originele schilderij is dus voor die datum gemaakt. Gezien de overeenkomsten van dit schilderij met schilderijen van zijn leermeester, Robert Campin, is het waarschijnlijk een van zijn vroege zelfstandig geschilderde werken. Het schilderij is waarschijnlijk kort na 1435 vervaardigd.

Voorstelling
De begroeide ondergrond waarop de figurengroep is geplaatst doet denken aan Galgotha (plaats waar Jezus is gekruisigd). De heuvel Galgotha is niet duidelijk weergegeven. Doordat de geschilderde figuren zich in een nis bevinden lijkt het een tegen de wand van een kerk opgestelde beeldengroep te zijn. De voorstelling wordt zo een tijdloos religieus gebeuren. De toeschouwer wordt uitgenodigd om aan dat gebeuren deel te nemen. De afgebeelde figuren lijken vloeiend in elkaar over te gaan, omdat Van der Weyden de dieptewerking in dit schilderij heeft onderdrukt. Ze geven de emotie weer rond het lichaam van Christus en de flauwgevallen Maria.

Werkwijze

De schilder heeft Maria en Jezus bewust frontaal afgebeeld, zodat de toeschouwer zich daarop kan concentreren. Maria is parallel aan Christus afgebeeld. Haar houding herhaalt de pose van Christus. Het zo prominent afbeelden van Maria verwijst naar de grote rol die haar, naast Christus, wordt toegekend bij de verlossing van de mensheid. Bovendien roept het duidelijk zichtbare lijden van Maria de toeschouwer op om met haar mee te lijden.

De bewening

Voorstelling

Het schilderij de bewening (circa 1450-1460) biedt Rogier van der Weyden volop de gelegenheid om emoties te laten zien. Aan de voet van het kruis houdt een zichtbaar diepbedroefde Maria het lichaam van haar zoon in haar armen. Tranen biggelen over haar wangen. De bezorgd kijkende apostel Johannes knielt naast haar neer. Maria Magdalena (vrouw die aanwezig was bij de kruisiging van Christus) knielt, zichtbaar door verdriet bewogen, met gevouwen handen aan de voeten van Jezus. Het gezicht van de overleden Jezus heeft nog een van pijn vertrokken grimas. Zijn lichaam doorsnijdt het beeldvlak diagonaal.

Werkwijze

Rogier van der Weyden weet als geen ander de aandacht van de toeschouwer op het drama van de kruisafneming te vestigen. De aandacht van de toeschouwer wordt niet afgeleid door het landschap, omdat van der Weyden dat nauwelijks heeft uitgewerkt. Ook heeft hij het perspectief onderdrukt, zodat alle aandacht valt op de personages op de voorgrond, met hun smartelijke, door verdriet vertrokken gezichten. Bovendien vestigt ook het opvallende kleurgebruik, de fel contrasterende kleuren en de oranje gloed op de achtergrond, de aandacht van de toeschouwer op dit menselijk drama.

Gekruisigde Christus met Maria en Johannes

Verblijfplaats, herkomst en datering

In een inventaris van het Escorial (het abdijcomplex waar Filips II van Spanje woonde) staat in een inventaris uit 1574 het schilderij Gekruisigde Christus met Maria en Johannes omschreven: 'Een groot paneel waarop geschilderd is Christus Onze Heer aan het kruis, met Onze Vrouwe en Sint Jan, van de hand van meester Rogier'. Het schilderij, in de loop der jaren zwaar beschadigd en overgeschilderd, en gerestaureerd in 1947, bevindt zich nog steeds in het Escorial.

Het schilderij is afkomstig uit het Kartuizerklooster van Scheut, gelegen in de omgeving van Brussel. Rogier van der Weyden had, zo blijkt uit het archief van het klooster, schilderijen en geld geschonken. Ook her schilderij De gekruisigde Christus... maakte deel uit van die schenking.

Het schilderij moet gemaakt zijn tussen 1456, het jaar dat het klooster werd gesticht, en 1456, het jaar dat Rogier van der Weyden overleed. Kunsthistorici dateren het schilderij omstreeks 1462, aan het einde van de loopbaan van Rogier van de Weyden, vanwege het bijzondere artistieke karakter van het schilderij.

De voorstelling
Een kruis met de gekruisigde Christus is geplaatst tegen een rood kleed, dat voor een grijze muur hangt. Links naast het kruis staat Maria, en rechts staat Johannes. De nadruk ligt op het lijden van Christus en de emoties van Maria en Johannes, die door hun gezichtsuitdrukkingen en gebaren duidelijk zichtbaar zijn.

Werkwijze

Van der Weyden heeft bewust gekozen voor een sober kleurgebruik en detaillering. De plooival van de witte gewaden van Maria en Johannes versterkt de expressie van hun gezichten en gebaren. De blikrichting van de toeschouwer wordt in de richting van de gekruisigde Christus gestuurd. De soberheid van de voorstelling moet overigens ook in verband worden gebracht met het feit dat de de Kartuizers een strenge, contemplatieve (gericht op het gebed) religieuze orde zijn. De schilder besloot om een in artistiek opzicht op de Kartuizers afgestemd schilderij te vervaardigen.

Eigenhandig?

Uit onderzoek blijkt dat Rogier van der Weyden alleen de koppen, handen en voeten zelf heeft geschilderd. De rest heeft hij aan zijn leerlingen overgelaten. Een hoogstwaarschijnlijk als teken van eigen vroomheid aan een klooster geschonken werk blijkt dus niet geheel 'eigenhandig' te zijn.

Lees verder

• Schilders 15 eeuw: Jan van Eyck, Vlaamse primitieven