Schilders 15 eeuw: Jan van Eyck, Vlaamse primitieven

Jan van Eyck behoorde tot de Vlaamse primitieven. Deze groep in Vlaanderen werkende schilders heeft de schilderkunst ingrijpend vernieuwd. Zij wisten in hun schilderijen een ruimte weer te geven. Als achtergrond werden Vlaamse landschappen geschilderd. De geschilderde ruimtes doen denken aan interieurs van welgestelde Vlaamse burgers uit de vijftiende eeuw. Nieuw was ook het gebruik van olieverf. Ten onrechte wordt soms beweerd dat Jan van Eyck de uitvinder is van de olieverf. Wel was hij een schilder die de olieverf optimaal wist te gebruiken. Zijn prachtige schilderijen, met de opvallend heldere kleuren, de vele details en de verborgen symboliek, weten ook nu nog toeschouwers te boeien.

De Vlaamse primitieven

Een groep schilders in Vlaanderen

De Vlaamse primitieven, een term die sinds de negentiende eeuw wordt gebruikt, verwijst naar een aantal schilders die in de vijftiende eeuw in Vlaanderen hun atelier hadden. Tot de Vlaamse primitieven behoren onder andere de schilders Jan en Hubert van Eyck, Dirk Bouts, Rogier van der Weyden, Hugo van der Goes en Hans Memling.

Vlaams is het gegeven dat hun schilderijen gesitueerd zijn in een Vlaamse omgeving. Zo geven achtergronden en doorkijkjes op hun schilderijen op Vlaamse steden in de vijftiende eeuw. Vlaams is ook de plaats waar hun atelier was gevestigd. Niet alle schilders waren afkomstig uit Vlaanderen. Zo was Hans Memling afkomstig uit Seligenstadt en Dirk Bouts uit Haarlem. Rogier van der Weyden was afkomstig uit Doornik. De schilders werden aangetrokken door het gunstige mecenaat in de welvarende Vlaamse steden (de Bourgondische hertogen waren milde weldoeners voor de kunstenaars).

Vernieuwingen in de schilderkunst

De Vlaamse primitieven zorgden voor een aantal vernieuwingen in de schilderkunst. Zo is er sprake van analytisch realisme. De planten, de gewaden, de stoffen en de interieurs worden waarheidsgetrouw geschilderd. Gezichten hebben een persoonlijke expressie en een natuurlijke huidskleur. Het werk van de Vlaamse primitieven geeft ons een nauwkeurig beeld van de meubels, kleding en interieurs van rijke mecenassen (weldoeners).

Het perspectief wordt ontdekt. De vlakke gouden achtergronden van hun voorgangers wordt door de Vlaamse primitieven vervangen door diepten en fraaie vergezichten. De Vlaamse primitieven weten de illusie van ruimte te wekken. De Vlaamse primitieven kiezen de eigen omgeving als decor voor hun Bijbelse voorstellingen. Zo situeert Dirk Bouts zijn schilderij Het laatste Avondmaal in een laat-middeleeuwse gotische huiskamer.

Nieuw is ook de aandacht voor de psyche van de weergegeven figuren. De schilders doorgronden het karakter van hun figuren. Zo geeft Jan van Eyck de verbeten sluwheid van de kanselier Rolin weer, en Dirk Bouts de ontzette gezichten van de apostelen rond het lijk van Maria.

De Vlaamse primitieven schilderden op eiken panelen (italianen gebruikten vaak populieren panelen). Het eiken paneel moest eerst worden gladgemaakt. Vervolgens werd een gronding van lijnwater en wit krijt aangebracht. Met zwarte lijmverf werd op de gronding een fijne lijntekening gemaakt.

Jan van Eyck (1390-1441)

Biografische gegevens

Jan van Eyck werd omstreeks 1390 geboren, waarschijnlijk in het Limburgse Maaseik. Hij kwam uit een schildersfamilie. Ook zijn broer Hubert (die overleed voor hij het veelluik Het lam Gods had voltooid) en zijn broer Barthélemy (die in de Provence woonde) waren schilders. Jan van Eyck is een sleutelfiguur in de geschiedenis van de westerse kunst. Als eerste schilderde hij kooplieden en gegoede burgers. Zijn roem strekte zich in zijn eigen tijd uit tot politieke kringen. Voor de hertogen van Bourgondië maakte hij geheime politieke missies in diverse landen. Na de dood van zijn broer Hubert voltooide hij Het lam Gods. Hij vervaardigde een opmerkelijke reeks religieuze schilderwerken. Bovendien leverde hij een belangrijke bijdrage aan de portretkunst.

Olieverf en glacistechniek

De Vlaamse primitieven streefden, zoals al eerder opgemerkt, naar een gedetailleerde weergave. Daarom gingen ze olieverf gebruiken. Andere paneelschilders in Europa pasten de tempera-techniek toe. Olieverf heeft als voordeel dat het heel langzaam droogt. Daarom biedt olieverf veel mogelijkheden voor detaillering en precieze kleurnuances.

Jan van Eyck was niet de uitvinder van de olieverf, zoals wel eens ten onrechte wordt beweerd. Hij was wel de schilder die de olieverftechniek wist te verbeteren. Om de olieverf sneller te laten drogen voegde hij zowel loodolie als ei toe. Zo verkreeg hij stralende kleuren.

De helderheid en transparantie van de kleur is vooral te danken aan de glacistechniek. Voor de eerste twee lagen gebruikte hij verf met loodolie als bindmiddel, aangelengd met ei. Voor de derde (dun aangebrachte) laag gebruikte hij alleen loodolie als bindmiddel. Deze tijdrovende werkwijze, het min of meer doorschijnend aanbrengen van drie verflagen, gaf een grote licht- en kleurintensiteit.

Portret van een man met een rode tulband (1433)

Jan van Eyck was de eerste schilder die portretten van welgestelde burgers schilderde. Hij was ook een vernieuwer in de portretkunst. Sinds van Eyck worden geportretteerden door Vlaamse schilders uit de vijftiende eeuw afgebeeld in driekwart-profiel. Op het schilderij Portret van een man met een rode tulband[, van Jan van Eyck, kijkt de geportretteerde de toeschouwer zelfbewust aan. Hij heeft levendige gelaatstrekken, die heel precies zijn afgebakend, vooral rond de ogen. Zijn onverbiddelijke blik die alles wat hij ziet nauwgezet registreert, staat waarschijnlijk symbool voor het observatievermogen van de Vlaamse primitieven.

Het Arnolfini-portret (1434)

De afgebeelde personen

Het is een portret van een een voornaam echtpaar in hun slaapkamer. Afgebeeld zijn Giovanni Arnolfini en Giovanna Cenami. Arnolfini was een telg uit een rijke koopmansfamilie uit Lucca. Hij was leverancier van zijde en andere kostbare stoffen aan het Bourgondische hof. Verschillende leden van deze familie verbleven in de vijftiende eeuw enige tijd in Brugge, de woonplaats van Jan van Eyck. Giovanni Arnolfini trouwde in 1834 met Giovanna Cenami. Het lijkt een realistisch portret ter gelegenheid van hun huwelijk te zijn.

De afbeelding
Een man en een vrouw staan in een vertrek, waarschijnlijk een slaapkamer. Haar rechterhand ligt in zijn linkerhand. Ze zijn 'rijk' gekleed. Zij draagt een groen met hermelijn afgezet gewaad, dat ze iets opgetild houdt. Hij draagt een purperen fluwelen mantel en een zwarte hoed. Zijn rechterhand houdt hij geheven in een plechtig gebaar. Voor hen bevindt zich een hondje. Een paar slippers ligt op de voorgrond. In een kroonluchter brandt een kaars. In de kamer bevindt zich een bed. Naast het bed staat een stoel. Tegen de achterwand staat een bank. Voor het raam staat een kist. Aan de muur hangt een spiegel en een gebedssnoer.

Huwelijksportret met verhulde symbolen

Volgens Panofsky is het een huwelijksportret. De schilder Jan van Eyck staat als een van de twee getuigen afgebeeld in de spiegel. Dat hij hier was blijkt ook uit inscriptie op de spiegel: Johannes de Eyck fuit hic (Johannes van Eyck was hier). Het hondje op de voorgrond symboliseert de huwelijkstrouw. De opgeheven hand verwijst naar de eed van trouw die het echtpaar met elkaar verbindt. De brandende kaars in de kaarsenkroon verwijst naar het afleggen van de eed. De slaapkamer verwijst naar de slaapkamer van de Maagd Maria in de Annunciatie-voorstellingen (waarin Maria van een engel het bericht ontvangt dat ze een zoon zal krijgen). De kristallen kralen langs de spiegel zijn symbolen van zuiverheid. De vruchten op de vensterbank symboliseren de paradijselijke onschuld.

Realistisch huwelijksportret?

Volgens Bedaux is het Arnolfini-portret een realistische voorstelling van een huwelijk. De schilder heeft zo realistisch mogelijk vastgelegd wat hij zag. De slippers op de voorgrond verwijzen naar het ritueel van schoenen schenken bij een huwelijk, om zo de macht van de man over de vrouw uit te drukken. De naast de stoel naast het bed staande veger drukt de huishoudelijke vaardigheid van de bruid uit. De vruchten in de vensterbank verwijzen naar het oude Toscaanse gebruik dat geliefden liefdesappels naar elkaar gooien. Het hondje, de meubels en de spiegel zijn een gift van de bruid.

Bedaux weet zijn bewering dat het om een realistische voorstelling van een huwelijksvoltrekking gaat niet te onderbouwen (overtuigend te bewijzen). Bedaux is er kennelijk van overtuigd dat Jan van Eyck en de andere Vlaamse primitieven realistische voorstellingen schilderden, zonder verborgen symboliek.

Madonna met kanselier Rolin (1435)

De man die op het portret zo vroom staat afgebeeld is Nicolaas Rolin, de bekende en beruchte kanselier van Filips de Goede. Deze jurist, financier en diplomaat, die bij alle grote verdragen der Bourgondiërs van 1419 tot 1435 betrokken was geweest, had op verdachte wijze veel rijkdom vergaard.

Rolin wordt ontvangen door de Koningin der Hemelen (Maria). Ze ontvangt hem in een hemels lijkende audiëntiezaal. Het licht valt binnen door een driedelig raam. Van Eyck heeft veel aandacht besteed aan het perspectief. De rivier, die in het verlengde ligt van het raam, voert de blik van de toeschouwer tot aan de horizon. Het landschap is zo realistisch weergegeven dat het een werkelijk bestaand landschap zou kunnen zijn. Het vertrek zou deel kunnen uitmaken van een echt gebouw. De goed kijkende toeschouwer ziet twee figuren die vanaf de balustrade meekijken, een detail dat in later vervaardigde Vlaamse en Hollandse schilderijen ook te zien is.

Madonna met kanunnik Joris van der Paele (1436)

Opdrachtgever

We weten wie de opdrachtgever is door een Latijnse inscriptie op de onderzijde van de lijst. Deze inscriptie luidt (vertaald: Meester Joris van der Paele, kanunnik van deze kerk heeft dit werk laten maken door de schilder Jan van Eyck, en hij stichtte hier twee kapelanieën te bedienen door koorpersoneel, 1434. Hij voltooide het echter in 1436.)

Joris van der Paele was kanunnik van de voormalige Sint-Donaaskerk in Brugge. In 1434 werd hij ernstig ziek. Zijn verslechterde gezondheidstoestand en zijn gevorderde leeftijd maakte dat hij zijn eerste kapelanie stichtte. Wekelijks zouden drie missen worden opgedragen. Na zijn dood zou de kapelaan na iedere mis zijn grafsteen met wijwater besprenkelen. In 1443 stichtte Joris van der Paele zijn tweede kapelanie. Er zouden wekelijks vier missen worden gelezen. Zo zorgde hij ervoor dat iedere dag een mis voor zijn zielenheil werd gelezen.

De voorstelling
In het midden van de voorstelling zit Madonna met Kind op haar troon. Er is sprake van een 'vertekend' perspectief. De Madonna is opvallend groot in vergelijking met het afgebeelde interieur. Die vertekening geeft het schilderij een majestueuze grandeur. Links staat, in een prachtige blauwe mantel, Sint Donaas, patroon van de kerk en aartsbisschop van Reims. Sint- Joris, de naamheilige van Joris van der Paele staat rechts. Hij beveelt van der Paele bij de Madonna aan.

Joris van der Paele knielt, gekleed in een hagelwit koorhemd, rechts van de troon van de Madonna. De bejaarde, bijziende geestelijke wordt getoond zoals hij is, met zijn oude, kwabbige gezicht en zijn ingekeerde blik. Er kan zelfs een diagnose van zijn ziekte worden gesteld. Artsen stelden vast dat hij aan aderverkalking leed. Een huidkorrel op de wang, een plek op de onderlip, ten onrechte verwijderd tijdens een restauratie in 1934, omdat de restaurateur dacht dat het beschadigingen van het schilderij betrof, waren symptomen van een huidziekte.

Lees verder

• Schilders 15e eeuw: Rogier van der Weyden
• Schilderij 15e eeuw: Het Lam Gods van Hubert en Jan van Eyck