Schilders 17e eeuw: de Spaanse (hof)schilder Diego Velázquez

De schilder Diego Velazquez werd op jonge leeftijd de favoriete hofschilder van de jonge koning Filips IV. Hij schilderde veel portretten van de koning, van zijn familieleden en van andere hovelingen. Zijn portretten kenmerken zich door levensechtheid. Om een portret levensecht te doen lijken haalde de schilder allerlei trucs uit. Hij was ook van mening dat de schilderkunst geen ambacht was maar een vrije kunst, reden om zich op zijn schilderij 'De hofdames' zelf op een waardige manier, als gerespecteerd lid van de hofhouding, af te beelden. Drie jaar na voltooiing van het schilderij werd alsnog het teken van een koninklijke onderscheiding toegevoegd.

De jeugdjaren van Diego Velázquez

De Spaanse schilder Diego Rodrigues da Silva y Velázquez 1599-1660), die gerekend wordt tot de grootste Europese schilders, werd geboren in Sevilla. De havenstad Sevilla was in die tijd de economische hoofdstad van Spanje.

Al vroeg gaf hij blijk van zijn teken- en schilderkunst. Zijn vader zocht voor zijn tienjarige zoon een gedegen leermeester. De begaafde schilder Francisco de Herrera was zijn eerste leermeester. Deze ruwe en originele man joeg Velásquez kennelijk schrik aan, want hij hield het maar een paar maanden bij hem uit.

Zijn tweede leermeester was Pacheco, een oerdegelijke, traditionele, zeker niet onbegaafde schilder. Hij was van mening dat een schilder in de eerste plaats tekenaar moest zijn. In die geest kreeg Velásquez vijf jaar lang les. Van Pachecho leerde hij het handwerk.

Velasquez werd verliefd op de dochter van Pachecho. In 1618 trouwde hij met haar. Na het huwelijk begon Velázquez te beseffen dat hij bij zijn leermeester was uitgeleerd. Het was tijd geworden om te gaan zoeken naar een mecenas. Het werken onder een vooraanstaande beschermer, hetzij een wereldlijke of een geestelijke hoogwaardigheidsbekleder, was in de Zuidelijke landen in die tijd niet ongewoon.

Soorten schilderijen

Religieuze voorstellingen
De eerste schilderijen van Velásquez, vervaardigd rond 1920, getuigen van de invloed van Pacheco. In Sevilla, een stad met veel kloosters, begon de jonge schilder Velázquez met het schilderen van religieuze voorstellingen.

Zo schilderde hij De Onbevlekte Ontvangenis (circa 1618), een schilderij dat zich oorspronkelijk bevond in het klooster van de Karmelieten in Sevilla. Het is een statisch, conventioneel schilderij. De Heilige Maagd is een eenvoudig boerenmeisje. Wellicht heeft zijn vrouw model gezeten voor het gezicht van de Maagd. De aanleiding tot dit religieuze schilderij was waarschijnlijk concreet. Een predikant had in Sevilla in een preek de Onbevlekte Ontvangenis van Maria in twijfel getrokken, wat leidde tot grote beroering in de stad.
Genrestukken
De jonge Velázquez schilderde ook taferelen uit het dagelijkse leven, de zogenaamde genrestukken. Het was een geliefd genre bij de Hollandse schilders van zijn tijd.

In De eierenbakster (ook bekend als De oude keukenmeid) uit 1618, een jaartal dat bij een reiniging van het schilderij in 1957 tevoorschijn kwam, spelen de menselijke figuren een ondergeschikte rol. De oude vrouw staart in de verte en de jongen, die juist inkopen heeft gedaan, vraagt aarzelend of het goed is. Hij kijkt de oude vrouw niet aan. De gebruiksvoorwerpen, zoals een oliekan, en vijzel, een pan en het vuurvaste schaaltje met de eieren, zijn op een rijtje gezet. Ze vormen een stilleven, dat door Spanjaarden een 'bodegon' wordt genoemd. De verdeling van het vele keukengerei wijst op een zonder duidelijk plan vervaardigde compositie en dus op een vroeg schilderij van Velázquez.

Portretten

Velázquez werd vooral bekend als portretschilder. Zijn officiële portretten kenmerken zich door een geslaagde combinatie van grandeur, realisme en intimiteit.

Vélazquez werd in 1623 hofschilder van de jonge koning Filips IV. De schilder, die al snel de favoriete hofschilder van de koning werd, schilderde portretten van de koning, van diens kinderen, van leden van het hof en van belangrijkste ministers. Ook schilderde hij de narren, dwergen en potsenmakers die de koninklijke familie moesten vermaken. Bijzonder is dat hij ze waardig afbeeldde, zonder ruimte voor sarcasme of bespotting van hun misvorming.

Schilderijen van de hofschilder Diego Velázquez

De overgave van Breda
Het schilderij De overgave van Breda (1635) is een meesterwerk. De toeschouwer wordt een historische gebeurtenis getoond uit onze vaderlandse geschiedenis, namelijk de overgave van de stad Breda aan de Spanjaarden op 2 juni 1625. Op de achtergrond smeult in een desolaat landschap de strijd nog na. De bevelhebber van de gedurende tien maanden belegerde stad Breda, Justinus graaf van Nassau, overhandigt de sleutels van de stad aan Ambrogio Spinola. Het is een ontmoeting die getuigt van wederzijds respect. De Spaanse overwinnaar maakt een humaan gebaar. Er is geen onderscheid tussen de verliezer en de overwinnaar.

In het stadhuis van Breda hangt een circa 1922 vervaardigde kopie op ware grootte.
Filips IV te paard
Velázques schilderde veel portreten van Filips IV. Dit schilderij uit 1648 is het enige portret van de koning met zin gezicht en profil. Het portret is gebaseerd op een door Titiaan geschilderd portret van Karel V uit 1548. Op het portret van Titiaan draagt de en profil weergegeven Karel V ook een wapenuitrusting. Het dramatische slagveld dat te zien is op het schilderij van Titiaan verving Velázquez door een uitgestrekt open landschap. Zo kon een klassieke oefening in het paardrijden duidelijk worden getoond.

De hofdames

Het meest indrukwekkende schilderij dat Velázquez heeft geschilderd is De hofdames of Las Meninas uit 1656. Dit pronkstuk van het Prado in Madrid laat niet alleen zien wat de schilderkunst vermag (waar de schilder Velázquez toe in staat was). Het is ook een schilderij dat handelt over de status van de schilderkunst.
Twee hofdames luisteren naar Infanta Margarita, het eerstgeboren kind van Filips IV. Het vijfjarige meisje met het prachtige blonde haar lijkt op een zelfgenoegzame, opgedirkte pop. Velázquez heeft zichzelf links afgebeeld, werkend aan een groot doek. Hij schildert het portret van Filips IV en zijn vrouw. Dat ze poseren voor hem kan geconcludeerd worden uit het feit dat ze zijn afgebeeld op de spiegel achterin het vertrek.

Dwergen zorgden voor vermaak aan het Spaanse hof. De harde trekken in zijn gezicht en de donkere jurk van de achter de hond staande dwerg vormen een contrast met de delicate schoonheid van de Infanta. De dwerg uiterst rechts zet voor de grap een voet op de slapende hond.

Een derde hofdame en een hoveling staan te praten. Door de open deur is nog een lid van de hofhouding zichtbaar.

het schilderij handelt, zoals al eerder opgemerkt, over wat de schilderkunst vermag. Velázquez laat zien dat hij de gave heeft om het leven weer te geven zoals dat zich aan ons voordoet. Hij past daartoe vele vernuftige kunstgrepen toe. Zo onderstreept het contrast met het vage beeld in de spiegel en de donkere schilderijen op de wand daarboven het realisme (de levensechtheid) van de door de schilder geportretteerde figuren.

Bovendien is, zoals eerder opgemerkt, de schilderkunst als vrije kunst, een tweede thema van Las Meninas. Was schilderkunst een vrije kunst of alleen maar een ambacht? Velázquez hield zich met die vraag bezig in de periode dat hij dit schilderij vervaardigde.
De twee donkere schilderijen op de achtergrond zijn kopieën van schilderijen van de in de adelstand verheven Rubens. Velázquez heeft zich op het schilderij Las Meninas afgebeeld als hofdignitaris (waardigheidsbekleder aan een vorstelijk hof). De sleutels aan zijn gordel verwijzen naar dit ambt. Het Kruis van de Orde van Santiago, een koninklijke onderscheiding, ontving de schilder pas drie jaar na voltooiing van het schilderij. Het werd op verzoek van Filips IV, die de schilderkunst graag wilde verheffen tot vrije kunst, toegevoegd.

Lees verder

• Schilders 18e eeuw: de Spaanse schilder Francisco de Goya