Schilders 17e eeuw: Caravaggio, radicaal vernieuwer

Het korte leven van de Italiaanse schilder Caravaggio zou een schelmenroman kunnen vullen. Hij hield van drinken, gokken en feesten. Toch wist Caravaggio, die herhaaldelijk werd gearresteerd, en die op de vlucht sloeg toen hij iemand had gedood, de schilderkunst blijvend te veranderen. Hij speelde in zijn dramatische voorstellingen met licht en donker. De meest dramatische gebeurtenissen werd fel belicht. Dit chiaroscuro of clair-obscur werd overgenomen door tal van schilders. Bovendien liet hij gewone mensen van de straat model staan voor zijn figuren in zijn religieuze schilderijen. In Rome gingen zelfs geruchten dat hij een prostituee model had laten staan voor Maria.

Het leven van Caravaggio

Een armoedige jeugd

Op 29 september 1571 werd Michelangelo Merisi geboren in Caravaggio, een marktplaatsje in de buurt van Bergamo. De wellicht meest revolutionaire schilder uit de kunstgeschiedenis is echter veel beter bekend onder de naam Caravaggio, de naam van zijn geboortedorp. Zijn vader en oom stierven aan de pest. De moeder van Caravaggio voedde haar vijf kinderen in bittere armoede op.

Waarschijnlijk bezorgde prins Colonna, aan wie na de dood van de hertog van Milaan het markizaat Caravaggio was toegevallen, de talentvolle Caravaggio een leerstage bij de kunstschilder Simone Peterzano, een leerling van de vermaarde schilder Titiaan. Zijn realistische manier van schilderen beïnvloedde zijn jonge leerling Caravaggio sterk. Tijdens zijn vierjarige leerstage bij Peterzano ontwikkelde hij een uitzonderlijk technisch meesterschap.

Caravaggio in Rome

Caravaggio besloot op zijn achttiende om naar Rome te gaan. Rome was in die tijd de culturele en artistieke hoofdstad van Italië. Het was een tijd van grote veranderingen. In Rome werden nieuwe straten aangelegd, aan de Tiber was de aanleg van de haven van Ripetta juist voltooid en de koepel van de Sint Pieter, toen het grootste gebouw ter wereld, was juist voltooid.

Een bewogen leven

In Rome leiddde Caravaggio een leven aan de zelfkant. Zijn leven bestond uit werken, bordeelbezoek, gokken, drinken en het bezoeken van wilde feesten. Gewapend met een zwaard trok de opvliegende Caravaggio van kroeg naar kroeg. Geregeld werd hij door drinkebroers, die hij in elkaar had geslagen, voor de rechter gedaagd.

In 1606 werd Caravaggio beschuldigd van moord. Hij had een zekere Tommasoni gedood, na hem te hebben beschuldigd van valsspelen tijdens een partijtje tennis. Caravaggio ontvluchtte Rome. Eind 1606 ging hij naar Napels, waar hij welkom was. In 1607 ging hij van Napels naar Malta. Daar werd hij benoemd tot heilsridder. Om onduidelijke reden, want een officiële aanklacht in de archieven van de Maltezer orde is nooit gevonden, werd de heilsridder gearresteerd. Hij belandde in de gevangenis van Sint' Angelo.

In 1608 wist hij ternauwernood te ontvluchten uit de gevangenis. Hij vluchtte naar Sicilië. Na een jaar op Sicilië ging hij in 1609 naar Napels. Hij hoopte op een spoedige terugkeer naar Rome. In Napels werd hij op straat aangevallen. De voor dood achtergelaten Caravaggio overleefde, als door een wonder, de moordaanslag.

Caravaggio besloot om over zee naar Rome te reizen. Toen hij van boord ging in Porto Ercole, op een dag reizen van Rome, werd hij gearresteerd en opgesloten in de citadel. Na in vrijheid te zijn gesteld heeft hij waarschijnlijk, lopend langs het strand, een schuilplaats voor de nacht proberen te vinden. In juli 1610 werd zijn lijk gevonden op het strand. Hij was gestorven met het zicht op Rome.

De radicale vernieuwingen van Caravaggio

Ruw realisme

Tijdgenoten van Caravaggio gaven de heiligen zo gracieus mogelijk weer, terwijl Caravaggio de naakte werkelijkheid het belangrijkste vond. Hij pikte zijn modellen rechtstreeks van de straat en liet ze model staan voor zijn heiligen. Op zijn schilderijen toonde hij ook valsspelers, waarzeggers, deugnieten, charlatans en andere dubieuze personages. Het tonen van realistische details, zoals de pijnlijke, vuile voeten van in lompen gehulde pelgrims, leverde hem veel kritiek op van zijn tijdgenoten.

Chiaroscuro of clair-obsur

Caravaggio maakte spannende, theatrale composities, met levendige contrasten in licht en schaduw. Dit wordt chiaroscuro of clair-obscur genoemd. Hij koos zelf bij religieuze thema's voor het meest dramatische moment. In een helder licht werden op zijn schilderijen de meest gruwelijke scènes, zoals het afhakken van een hoofd, belicht.

Caravaggio, de meester van licht en schaduw, oefende invloed uit op veel schilders. Ook Rembrandt van Rijn werd door hem beïnvloed, wat bijvoorbeeld te zien is op zijn bekende schilderij De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp. De lichtval op dit schilderij brengt nederige figuren uit het donker naar voren.

Door hem geïnspireerde Utrechtse schilders werden Caravaggisten genoemd. Schilders als Hendrick ter Brugghen (1588-1629) en Gerard van Honthorst (1592-1656) zagen tijdens hun verblijf in Italië schilderijen van Caravaggio. Gerard (of Gerrit) van Honthorst, die van 1610 tot 1612 in Rome studeerde, verwierf als enige van de Caravaggisten een internationale status. Hij was geliefd bij vorstelijke en adellijke opdrachtgevers. Honthorst wist goed gebruik te maken van kunstmatig licht en van silhouetten. In zijn schilderij De koppelaarster (1625) valt het licht op de zeer verleidelijk geklede vrouw. De luit in haar hand is niet zomaar een muziekinstrument, maar heeft stellig een symbolische betekenis.

Enkele schilderijen van Caravaggio

Stillevens

Caravaggio koos vanaf het begin van zijn carrière voor een realistische benadering. Hij was zelf van mening dat het schilderen van een goed schilderij van bloemen net zo veel vaardigheid vereiste als een schilderij van figuren. De stillevens van Caravaggio, die wel beschouwd wordt als de grondlegger van het stillevengenre, waren ook in zijn tijd in trek bij verzamelaars. In 1596 schilderde hij Fruitmand. Dit schilderij, zijn enige 'pure' stilleven, maakte in 1596 deel uit van de collectie van kardinaal Frederico Borromeo.

Religieuze schilderijen

Caravaggio schilderde in het begin van zijn carrière schilderijen van beroepskaarters en muzikanten. Hij is echter vooral bekend geworden als schilder van religieuze taferelen. De door Caravaggio gelegde nadruk op het dramatische en het schokkende geeft de toeschouwer niet zelden het gevoel dat hij bijna letterlijk de scène ingetrokken wordt.

Judith onthoofdt Holofernis

Caravaggio schilderde graag Bijbelse scènes met veel spanning. De door hem uitgebeelde Bijbelse scènes hadden doorgaans niet de ingetogen toon die destijds gebruikelijk was. Uit een van de Bijbelteksten koos Caravaggio een angstwekkende scène, namelijk het verhaal van Judith die de kapitein Holofernis onthoofdt.

In Judith onthoofdt Holofernis(1599) heeft Caravaggio de figuren, zoals de oude dienstmeid die Judith vergezelt, met voor die tijd ongewone, wrede duidelijkheid weergegeven. Een helder stil licht onthult de meest macabere details, zoals het vloeiende bloed. Plaatsing van de figuren tegen een bijna zwarte achtergrond maakt de scène nog dramatischer. De dienstmeid staat klaar met een doek om het afgesneden hoofd in op te vangen. Het is overigens niet zijn enige schilderij met een bijna afgesneden hoofd. Caravaggio koos herhaaldelijk voor het weergegeven van een bloedige onthoofding.
De bekering van Paulus
Het schilderij De bekering van Paulus is gebaseerd op het sobere verslag in het Nieuwe Testament over Saulus die christenen vervolgde, en die door een wonder werd bekeerd tot de apostel Paulus. Ook religieuze schilderij wijkt af van de toentertijd geldende conventies, want gestileerde figuren ontbreken. Caravaggio schilderde een jonge, onbehouwen soldaat met het eerste dons op zijn kaken. Een kalende oude man met een gerimpeld voorhoofd, een door zijn tijdgenoten ongepast geacht figuur in een religieus schilderij, houdt zijn stevige, gevlekte paard aan de teugel vast.

Zijn opdrachtgevers, de karamalieten van de Santa Maria, reageerden geschokt. Ze vroegen zich af waarom het paard in het midden was afgebeeld en Paulus op de grond.
De dood van Maria
Caravaggio plaatste de stervende Maria in zijn schilderij De dood van Maria (1606) in een eenvoudige huurkamer, met slechts een bed, een stoel, een schaal en een afscheidend rood gordijn. Een dergelijke setting was in die tijd erg ongebruikelijk. Een heldere van links komende lichtstraal, die langs kalende kruinen, schuddende hoofden en in wanhoop wringende handen strijkt, geeft de ontsteltenis van de aanwezigen weer. Het schilderij veroorzaakte een schandaal, omdat in Rome het gerucht ging dat een prostituee, die later in de Tiber zou verdrinken, model had gestaan voor Maria.