Schilderij 17 eeuw: het puttertje van Carel Fabritius

De distelvink of het puttertje was in de zeventiende eeuw een geliefd huisdier. Op dit schilderij van Carel Fabritius uit 1654, het jaar waarin de schilder door het ontploffen van een kruithuis in zijn woonplaats Delft om het leven kwam, zit het puttertje monumentaal op zijn voederbak. Het vogeltje is zo realistisch weergegeven dat het echt lijkt. Wilt u weten waarom Fabritius dit schilderij, een klassieker in de Nederlandse schilderkunst, waarschijnlijk vervaardigde?

Het leven van Carel Fabritius (1622-1654)

De schilder Carel Fabritius werd geboren in Midden-Beemster op 27 februari 1622. Zijn vader gaf hem zijn eerste schilderlessen. Hij vestigde zich op 19-jarige leeftijd in Amsterdam. Daar werkte hij tot 1643 in het atelier van Rembrandt. Na zijn leertijd vestigde hij zich als zelfstandig schilder in zijn geboorteplaats Midden-Beemster. Zijn eerste schilderijen met hun clair-obscur (scherp contrast tussen licht en donker) doen nog sterk denken aan de schilderijen van Rembrandt. Dat de schilder snel een eigen stijl ontwikkelde blijkt uit zijn stoere Zelfportret uit 1646. De brede toetsen waarin het geschilderd is doen nog sterk denken aan zijn leermeester Rembrandt. Opvallend is dat we geen donkere achtergrond zien, zoals op veel portretten van Rembrandt, maar juist een lichte.
In 1650 verhuisde Fabritius naar Delft. Hij schilderde daar zijn taferelen tegen een lichte achtergrond. Het dramatische clair-obscur van Rembrandt ontbreekt. In zijn schilderijen, zoals Gezicht in Delft (1652), zien we sterke vertekeningen van het perspectief. Bovendien zijn er voorwerpen zeer dicht naar de voorgrond gehaald. Die voorwerpen, onder andere een levensgroot weergegeven viool, lijken tussen de toeschouwer en de in de achtergrond aanwezige gebouwen in te staan. Zeker is dat Fabritius geïnteresseerd was in illusionistische (denkbeeldige) effecten. De peinzende muziekinstrumentenhandelaar op de voorgrond en de kerk op de achtergrond wijzen wellicht op een verborgen motief.

Helaas is van het werk van Fabritius weinig bewaard gebleven. Slechts een twaalftal schilderijen kunnen met zekerheid aan hem worden toegeschreven. Op 12 oktober 1654 maakte een explosie van het Delftse kruithuis een groot deel van de stad met de grond gelijk. Ook het atelier van Fabritius werd vernield. De schilder kwam, samen met meer dan 1500 inwoners, om het leven.

Het schilderij Het puttertje (1654)

We zien een vogeltje dat met een ketting aan een voederbakje vastzit. Het is een distelvink of puttertje. Het realistisch weergegeven vogeltje zit in een helder licht voor een egale achtergrond. Een distelvink kon geleerd worden om vanuit zijn kooitje een aan een touw bevestigd emmertje naar een bakje met water te laten zakken. Zo kon het vogeltje, tot vermaak van de toeschouwers, zijn eigen water putten. Op het schilderij van Carel Fabritius verwijst echter niets naar deze bijzondere vaardigheid van het vogeltje. Dat roept de vraag op wat de bedoeling was van dit schilderij. Was het wellicht een uithangbord voor de Haagse wijn- en boekhandelaar Cornelis Putter? Was het wellicht een deurtje voor een schilderijenkastje?

Het schilderij kan het beste van onderuit worden bekeken. Het heeft waarschijnlijk op ooghoogte gehangen. Is het wellicht een 'trompe l' oeil' of bedrieger? Heeft de schilder de toeschouwers dus willen laten geloven dat de voorstelling echt is? De forse slagschaduw achter het vogeltje versterkt in ieder geval het idee van gezichtsbedrog. De signatuur van de schilder lijkt uitgehakt in de muur. Het schilderij is geschilderd op een dik paneeltje. In de onder- en bovenkant van het paneeltje zitten spijkergaatjes. Wellicht heeft aan de onderkant van het paneel een waterbakje gezeten en aan de bovenkant een vogelhuisje. Het realistisch weergegeven geschilderde vogeltje verving het levende vogeltje. Zo gingen werkelijkheid en illusie haast onopgemerkt in elkaar over. Deze veronderstelling verklaart in ieder geval waarom op het schilderij van Carel Fabritius niet te zien is dat het puttertje zijn eigen water kon putten.

Het puttertje is een klassieker in Nederlandse schilderkunst. Het beroemde schilderijtje (33,5 x 22,8 cm) is te bewonderen in het Mauritshuis in Den Haag.

Lees verder

• Schilderij 17e eeuw: De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn
• Schilderij 17e eeuw: Meisje met de parel, Johannes Vermeer
• Schilderij 19e eeuw: De aardappeleters, Vincent van Gogh