Schilders 17e eeuw: Jan van Goyen (1596-1656)

Jan van Goyen schilderde aanvankelijk landschappen met figuren met duidelijke kleuraccenten. Later koos hij voor grijsblauwe en geelbruine tinten. Hij schilderde zijn landschappen op een schetsmatige wijze, met een grove en snelle penseelvoering. Die schilderijen lijken daardoor direct naar de natuur geschilderd. Van Goyen schilderde zijn schilderijen, met een door een diagonaal gedomineerde compositie, echter allemaal in zijn atelier. Zijn schilderstechniek en beperkte kleurenpalet maakte het mogelijk om in een dag een schilderij te vervaardigen.

Jan van Goyen

Een van de belangrijkste landschapsschilders uit de zeventiende eeuw is Jan van Goyen. Hij was eerst werkzaam in Haarlem en daarna in Leiden en Delft. Deze uiterst productieve landschapsschilder, die veel werd nagevolgd, heeft meer dan 1500 schilderijen vervaardigd. Zijn leermeester was de landschapsschilder Esaias van de Velde (1587-1630). Jan van Goyen schilderde onder andere vaak Dordrecht, duinen, schepen, en Nijmegen aan de Waal. Zijn schilderijen hebben een hoog kijkpunt en een lage horizon. In zijn schilderijen zijn de veranderingen in de landschapsschilderkunst goed te volgen.

Schilderijen uit zijn beginperiode

Zijn schilderijen uit zijn beginperiode, van circa 1620 tot 1630, lijken op die van zijn leermeester Esaias van de Velde. Zomer en winter worden verbeeld door wandelaars, dagjesmensen en ijsvertier. Het landschap wordt weergegeven door een opeenvolging van plans, lichter en donkerder van toon, terwijl de schilder verticale elementen als gebouwen en boompartijen als coulissen in het landschap zet. De hele voorstelling lijkt daardoor opgebouwd uit afzonderlijke motieven. Om toch een landschap te kunnen weergeven zoals men dat in de zeventiende eeuw kon aantreffen, koos Van Goyen voor een laag gezichtspunt. De horizon ligt in deze schilderijen in het onderste deel van het gezichtsveld. De in eigentijdse kledij gestoken figuren op het schilderij komen op gelijke hoogte met de toeschouwer. Zo wist de schilder de suggestie te wekken dat het getoonde op het schilderij een directe voortzetting was van de werkelijke ruimte- en leefwereld van de toeschouwer.

Door de kleuren van zijn schilderijen uit zijn beginperiode wordt een overtuigende ruimtewerking gesuggereerd. De figuren op de voorgrond hebben vrij veel, relatief bonte kleuraccenten. Verder naar achteren laat van Goyen de kleuren samenvloeien. Tegen de horizon is er slechts één grijsblauwe kleur.

Zijn latere schilderijen

Vanaf circa 1630 kiest Van Goyen voor een eenvoudig landschapsmotief. Met rul duinzand, scheefgewaaide bomen, een bootje op de rivier en zwaarbewolkte luchten geeft hij ongepolijst het landschap weer. Figuren spelen in zijn latere schilderijen een ondergeschikte rol. Ze dienen voor de couleur locale, of ze dienen om ruimtelijke accenten te zetten. Van Goyen brengt de landschapselementen samen in een hechte, door een diagonaal gedomineerde compositie. Opvallend is de keuze voor een sterk gereduceerd kleurenpalet. Van Goyen werkt uitsluitend met blauwgrijze of geelbruine kleuren. Lokale kleuren zijn vrijwel geheel verdwenen.

De schilderstechniek van de landschapsschilder Jan van Goyen

Opvallend is zijn schetsmatige manier van schilderen, met een grove en snelle penseelvoering. Contouren werden hierdoor verdoezeld. Ook vormen worden niet helder neergezet. Gevolg is dat afzonderlijke motieven en figuurtjes op zijn schilderijen vaak nauwelijks herkenbaar zijn. Ze versmelten namelijk in de blauwgrijze of geelbruine kleuren die de schilder gebruikt. Van Goyen werkte vaak nat in nat. Hij bracht de bovenschildering aan voordat de ruwe opzet droog was. Deze werkwijze werkte een versmelting van individuele vormen in de hand.

Zijn schilderstechniek en beweeglijke penseelvoering wekt bij de toeschouwer de indruk dat er direct naar de natuur is gewerkt. Dat is echter niet waar. van Goyen stelde al zijn schilderijen in het atelier samen. Wel maakte hij bij het maken van zijn schilderijen gebruik van direct naar de natuur (ter plaatse) gemaakte krijtschetsen en tekeningen.

Van Goyen kon door zijn schilderstechniek en zijn gereduceerde kleurenpalet binnen een dag een schilderij maken. Zijn schilderijen werden tegen relatief lage prijzen verkocht. Door zijn hoge productie kon hij toch een hoge omzet halen.

Lees verder

• Schilderkunst 17e eeuw: landschapsschilderkunst