Heksen en hekserij in Drenthe

Er bestaan veel Drentse volksverhalen over hekserij. Het beeld dat men in Drenthe had van heksen, wijkt af van veel andere streken. In Drenthe leefden heksen in heksenfamilies, waarvan niet alleen alle vrouwen maar ook enkele mannen tot de heksen behoorden. Heksen konden zich volgens de Drentse volksverhalen makkelijk in een dier veranderen. Ze namen met name vaak de gedaante van een kat aan, vandaar dat heksen in Drenthe vaak ‘katten’ werden genoemd.

Heksen en Witte wieven?

Vaak worden de termen 'heksen' en 'witte wieven' in één adem genoemd. Sommige mensen beschouwen het zelfs als twee synoniemen. In bepaalde streken, zoals het noorden van de Gelderse Achterhoek, wordt de term 'heksen' beschouwd als de verzamelnaam van vrouwen met magische, boze krachten, en beschouwt met 'witte wieven' als een bepaald type heksen.

In de regionale mythologie van Drenthe beschouwt men heksen en witte wieven doorgaans echter als twee verschillende fenomenen. Witte wieven zijn in Drentse volksverhalen vaak vrouwen die in afzondering leven en die men om raad kan vragen. Wanneer iemand ze echter kwaad doet, bijvoorbeeld door zo'n 'wit wief' op te lichten of belachelijk te maken, dan kunnen de witte wieven zich op een gruwelijke wijze tegen die persoon keren.

Heksenfamilies

In Drentse volksverhalen zijn heksen daarentegen personen die uit zogenaamde heksenfamilies komen. De hekserij (zwarte magie) is volgens deze sagen erfelijk. Alle dochters erven de magische krachten, maar daarnaast erft ook de oudste zoon het. In Drentse verhalen bestaan dus niet alleen vrouwelijke, maar ook mannelijke heksen. Het fenomeen 'heksenfamilies' komt overigens niet alleen in Drenthe voor, ook in omliggende regio's zoals de provincie Groningen en in de Duitse streek Bentheim kent men dit fenomeen.

Sociaal isolement

De geruchten over heksenfamilies hebben in de loop der eeuwen voor heel wat ellende gezorgd. Wanneer immers het gerucht ging dat een bepaalde familie een heksenfamilie was, dan werd het erg moeilijk voor met name de dochters en de oudste zoon, om in hun geboortestreek een partner te krijgen. Volgens de volksverhalen trouwden kinderen uit zogenaamde heksenfamilies daarom ook vaak met kinderen uit andere families die eveneens van hekserij werden beschuldigd.

Doodvonnissen? Heksenvervolging?

Hoewel het geruchtencircuit over de heksenfamilies dus leidde tot veel psychisch en sociaal leed, heeft het in Drenthe waarschijnlijk nooit tot grootschalige, bloederige heksenvervolging geleid. Terwijl in andere Europese streken in de loop der eeuwen vele duizenden mensen ter dood veroordeeld zijn wegens hekserij, is er in de schriftelijke bronnen geen enkel doodvonnis voor een heks in Drenthe bekend.

Dit bewijst natuurlijk niet voor honderd procent dat er daadwerkelijk nooit een vermeende heks in Drenthe ter dood is gebracht (niet alle gerechtelijke vonnissen uit alle eeuwen zijn immers bewaard gebleven). Er bestaat overigens wel een volksverhaal over een huis dat in Drenthe in brand zou zijn gestoken (mogelijk als gevolg van volkswoede) omdat daar een heks in woonde. In hoeverre dat verhaal waar is, is echter onbekend.

Voorbeelden van Drentse heksenverhalen

Meester Joapik

Over diverse veeartsen ging in het verleden het verhaal dat zij mannelijke heksen waren. In de persoonlijke omgang gedroegen Drenten zich wantrouwend tegenover hen, maar toch heeft het de meeste Drentse boeren er niet van weerhouden, om gebruik te maken van de diensten (en vermeende magische krachten) van deze veeartsen.

Er was ooit echter een cynische Drentse boer die helemaal niets van al die magische kennis van deze veeartsen geloofde. Hij besloot daarom één van die zogenaamde mannelijke heksen die als veearts werkt, meester Joapik, op de proef te stellen. Men beweerde dat Joapik aan de haren van een dier kon zien hoe gezond het was.

De boer pakte daarom haar van een doodzieke uitgemergelde koe en haar van een zeer gezonde koe. Hij reisde daarmee naar Joapik. Die vertelde dat het met die eerste koe voorspoedig zou gaan en dat die tweede snel zou sterven. De boer lachte en beweerde triomfantelijk dat Joapik totaal ongelijk had. Maar wat bleek? Kort daarna werd de zieke koe weer gezond en die zou nog heel lang leven. De gezonde koe werd daarentegen al snel doodziek en stierf.

Melk uit gras

De koeien van een boer bij Koekange gaven regelmatig geen of nauwelijks melk. De boer vroeg zich af wat er aan de hand was. Waren zijn koeien ziek? Of werden ze stiekem door een melkdief gemolken? Op een dag zag hij nabij zijn boerderij in een veld een vrouw met een emmer neergehurkt zitten bij een 'russchentop' (de pol van een bepaald type gras). Tot zijn verbazing zag hij dat er melk uit die graspol spoot, in de emmer van de vrouw. Hij liep er naartoe en de vrouw schrok. Ze bekende toen haar misdaad. Ze was een heks en kon dankzij haar magische krachten de koeien van de boer leegmelken via die graspol.

De metworst en de kat

In veel verhalen worden heksen van diefstal beschuldigd. Zo is er het verhaal over een voorraad metworsten, waarvan er regelmatig één of enkele worden gestolen. Op een dag zag de eigenaar van die worstenvoorraad een onbekende zwarte kat in zijn huis. Was dat de worstendief? De eigenaar smeet met de deur dicht tegen de zwarte kat. De kat vluchtte, maar had wel een gebroken rechtervoorpoot. En wat bleek de volgende dag? Een buurvrouw (waarvan de familie al verdacht werd van hekserij) liep met een zwachtel om haar rechtervoorpoot. In het geruchtencircuit ontstond toen het verhaal dat die vrouw een heks was, die zich om kon laten toveren tot een zwarte kat en in die gestalte metworsten stal.

De muis in de zak

In veel verhalen worden verbanden gelegd tussen heksen en zwarte katten. In Drenthe (en diverse andere Nederlandse streken) noemde men daarom 'hekserij' ook wel 'katterij'. Toch konden de heksen volgens de volksverhalen ook in andere dieren dan katten veranderen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een verhaal over een boerin die boter wilde karnen. Het lukte haar niet, omdat elke ochtend al het room van haar weivaten bleek te zijn geschept. De boer en zijn knechten besloten daarom de wacht te gaan houden, om te ontdekken of iemand stiekem bij hen inbrak en het room stal. Op een gegeven moment zagen ze een muis. Ze vingen hem in een zak. En wat gebeurde er? In de zak veranderde de muis in een vrouw. Het was een betoverde heks, die de gedaante van de muis gebruikte om via een klein gaatje binnen te dringen in het hok waar de weivaten waren.

Een kruis tegen de heksen

Er waren diverse gebruiken die men in Drenthe gebruikte om zich te weren tegen heksen. Om te voorkomen dat een heks het room zou stelen, schilderde men bijvoorbeeld een kruis in een melkvat of boven een karnton. Ook kwam het voor dat mensen met schapenbloed kruizen op zowel hun deuren als op de schouw tekenden, om zo heksen uit hun huis te weren.

Lees verder

• Witte wieven in Drenthe