Joodse werkkampen

Namen als Sobibor en Auschwitz zijn bij vrijwel iedereen bekend als de kampen waar tijdens de Tweede Wereldoorlog meer dan 100.000 Joden uit Nederland terechtkwamen om te worden vermoord. Veelal opgepakt in hun eigen woonplaats werden ze naar kamp Westerbork gevoerd. Van daaruit werden ze gedeporteerd naar de vernietigingskampen. Veel minder bekend zijn de Joodse werkkampen in Noord- en Oost-Nederland, waar tussen januari en oktober 1942 duizenden Joodse mannen verbleven. Op 10 januari 1942 werd een eerste Joodse groep mannen uit Amsterdam naar de werkverruimingskampen in het noorden des lands gestuurd. Onder het mom van keuring een hadden ze zich een dag eerder moeten melden bij de Joodsche Raad in Amsterdam. Deze werkkampen waren tijdens de dertiger jaren gebouwd in opdracht van de Nederlandse regering, ten behoeve van de werkverschaffing. In enkele kampen moesten de werklozen plaats maken voor Joodse mannen die als gevolg van de anti-Joodse maatregelen werkloos waren geworden.

Nog geen werk

Het werk in deze kampen bestond voornamelijk uit ontginningswerkzaamheden in opdracht van de Nederlandsche Heidemaatschappij, maar de Joodse mannen werden ook tewerk gesteld in de landbouw en bij het aanleggen van paden. De winterse omstandigheden maakten het werk in de eerste maanden echter onmogelijk, wat betekende dat de gevangenen zichzelf moesten zien te vermaken. Op den duur werden de werkkampen bevolkt door Joodse mannen uit alle delen van het land, die ten behoeve van de werkverschaffing afscheid hadden moeten nemen van hun familie en geliefden. Het werk op het land viel de gevangenen zwaar. Een lichtpuntje was dat de mannen post en pakketjes van familieleden mochten ontvangen.

Toenemende onrust

Aanvankelijk waren de leefomstandigheden in de werkkampen nog relatief goed. In de loop van het voorjaar werd het regime in de kampen echter strenger. Er werden voortaan appèls gehouden, brieven gecensureerd en verloven ingeperkt. Voedsel, toegezonden door familieleden, mocht niet meer ontvangen worden. Tegelijkertijd werden de rantsoenen kleiner. Nadat op 15 juli 1942 een begin was gemaakt met de deportaties uit het doorgangskamp Westerbork, groeide de onrust in de werkkampen. Sommige gevangenen lieten zich vrijwillig naar Westerbork voeren om zich bij hun familie te kunnen voegen. Ook zijn er gevallen bekend van mannen die de Joodse werkkampen in deze periode nog wisten te ontvluchten.

Ontruiming

Op 2 en 3 oktober 1942 werden de Joodse werkkampen ontruimd. Duizenden mannen werden overgebracht naar kamp Westerbork. Tegelijkertijd werden hun familieleden opgepakt en - onder de noemer van gezinshereniging - naar kamp Westerbork overgebracht. In deze dagen verbleven er 17.000 mensen in het kamp op de Drentse heide. In de dagen en weken die volgden werden vrijwel al deze mensen gedeporteerd naar Auschwitz.

De kampen

Hoeveel werkkampen er precies geweest zijn is tot op heden niet duidelijk. Op basis van verscheidene bronnen staat het bestaan van de volgende kampen vast:

• Werkkamp Arriën (Ommen, Overijssel)
• Werkkamp Balderhaar (Kloosterhaar, Overijssel)
• Werkkamp Beugelen (Staphorst, Overijssel)
• Werkkamp Bruynhorst (Ederveen, Gelderland)
• Werkkamp Conrad (Rouveen, Overijssel)
• Werkkamp De Beetse (Sellingerbeetse, Groningen)
• Werkkamp De Bruine Enk (Nunspeet, Gelderland)
• Werkkamp De Fledders (Norg, Drenthe)
• Werkkamp De Landweer (Elsloo, Friesland)
• Werkkamp De Vanenburg (Putten, Gelderland)
• Werkkamp De Vecht (Dalfsen, Overijssel)
• Werkkamp De Wite Peal (Rohel, Friesland)
• Werkkamp De Zomp (Ruurlo, Gelderland)
• Werkkamp Diever A (Oude Willem, Drenthe)
• Werkkamp Diever B (Oude Willem, Drenthe)
• Werkkamp Echten (Drenthe)
• Werkkamp Geesbrug (Drenthe)
• Werkkamp Gijsselte (Drenthe)
• Werkkamp Het Wijde Gat (Punthorst, Overijssel)
• Werkkamp It Petgat (Blesdijke Friesland)
• Werkkamp Kloosterhaar (Overijssel)
• Werkkamp Kremboong (Tiendeveen, Drenthe)
• Werkkamp Lievelde (Gelderland)
• Werkkamp Linde (Drenthe)
• Werkkamp Mantinge (Drenthe)
• Werkkamp Molengoot (Collendoorn, Overijssel)
• Werkkamp Oranjekanaal (Oranje, Drenthe)
• Werkkamp Orvelte (Drenthe)
• Werkkamp Overbroek (Kesteren, Gelderland)
• Werkkamp Palästina (Ellecom, Gelderland)
• Werkkamp Ruinen (Drenthe)
• Werkkamp Schaarshoek (Heino, Overijssel)
• Werkkamp Schuttershof (Ede, Gelderland)
• Werkkamp Stuifzand (Drenthe)
• Werkkamp Twilhaar (Nijverdal, Overijssel)
• Werkkamp Vledder (Drenthe)
• Werkkamp Ybenheer (Fochteloo, Friesland)

(De tussen de haakjes genoemde plaatsnamen zijn ter plaatsbepaling, de werkkampen hoeven niet exact in die plaats gelegen te hebben. Veel werkkampen lagen geïsoleerd in afgelegen gebieden).

Na de ontruiming van 2 en 3 oktober 1942 zijn veel werkkampen voor verschillende doeleinden in gebruik gebleven. In de loop der tijd zijn alle werkkampen echter afgebroken. Sommige barakken zijn tot op de dag van vandaag bewaard gebleven, zij het niet altijd op de originele locatie. Dankzij monumenten is de locatie van een aantal kampen weer herkenbaar gemaakt.

Via verschillende initiatieven wordt geprobeerd om aan dit stukje geschiedenis meer bekendheid te geven.

Lees verder

• Kamp Westerbork, een tijdlijn
• Wat aan Westerbork vooraf ging: de anti-Joodse maatregelen
• Het Stadskanaalster Achterhuis
• Mordechai Gebirtig: de laatste Jiddische bard
• Wandelen in het spoor van de Jodenvervolging