Josef Mengele, Engel des Doods in Auschwitz

Josef Mengele was een van de ergste oorlogsmisdadigers in de Tweede Wereldoorlog. Hij kreeg de bijnaam Engel des doods. Mengele was kamparts in vernietigingskamp Auschwitz. Daar selecteerde hij mensen voor de gaskamer. Ook voerde hij gruwelijke medische experimenten uit op gevangenen. Na de oorlog vluchtte hij naar Zuid-Amerika, waar hij in 1979 stierf. Lange tijd is onduidelijk geweest waar Josef Mengele zich bevond. Nazi-jagers zochten hem gedurende vele jaren. Mengele was een van de meest extreme exponenten van het nazi-regime. Na zijn dood zijn veel boeken en films gemaakt die op het leven van Mengele zijn gebaseerd.

• Jeugd en studie
• Studie geneeskunde en antropologie: promotie op rassenverschillen
• De rassenleer in nationaalsocialistisch Duitsland als kans voor Mengele
• Rassenwetten van Neurenberg
• Arts in Auschwitz
• Medische experimenten in Auschwitz
• Engel des Doods
• Vlucht en latere jaren
• Na de Tweede Wereldoorlog: Duitsland, Italië, Argentinie
• Aanklacht tegen Mengele: emigratie naar Paraguay en Brazilië
• Mengele dood
• Na zijn dood
• Geen berouw
• Boeken en films over Mengele

Jeugd en studie

Josef Mengele werd op 16 maart 1911 geboren in het Beierse Günzberg. Zijn vader had een bedrijf in landbouwmachines. Zijn moeder was afkomstig uit een welvarende familie. Mengele had twee jongere broers. Behalve katholiek was het gezin Duits-nationalistisch. Josef bezocht een conservatief Duits gymnasium. In zijn jeugd is waarschijnlijk de basis gelegd voor zijn latere nationaalsocialistische opvattingen.

Studie geneeskunde en antropologie: promotie op rassenverschillen

In 1930 ging hij in München geneeskunde en medische antropologie studeren. In latere jaren studeerde hij ook in Bonn en Wenen. Hij was zeer geïnteresseerd in antropologie wat ook blijkt uit zijn promotie-onderwerp dat ging over rassenverschillen. Mengele kwam in 1936 te werken voor professor Von Verschuer, die als directeur van het universitair instituut voor erfelijkheidsleer en raszuiverheid veel invloed op Mengele heeft gehad. Mengele was zeer geïnteresseerd in wetenschap en vooral in de leer van de raszuiverheid. Hij haalde verschillende universitaire titels cum laude.

De rassenleer in nationaalsocialistisch Duitsland als kans voor Mengele

De leer van de raszuiverheid kreeg een grote impuls door het opkomen van het nationaalsocialisme in Duitsland. Hitler propageerde immers dat het Arische ras superieur was aan alle andere rassen. Dit leidde ertoe dat Mengele de kans kreeg zijn verdorven ideeën over rassen in de praktijk te brengen. Voor de nazi's waren mensen die tot het Arische ras behoorden übermenschen. Gehandicapten en mensen met een psychiatrische stoornis pasten bovendien niet in het ideaalbeeld van de nazi's. Iedereen die niet raszuiver was of die een lichamelijke of geestelijke beperking had moest opgeruimd worden. Hiertoe werden de concentratie- en vernietigingskampen in het leven geroepen.

Rassenwetten van Neurenberg

De rassenwetten van Neurenberg (1935) moesten ervoor zorgen dat het Arische ras zuiver bleef. Daarom bepaalden deze wetten dat seksueel contact tussen Joden en Ariërs verboden was. De Ariërs die deze regel overtraden maakten zich schuldig aan rassenschande. Zij konden in een concentratiekamp terechtkomen. Joden die deze wet overtraden werden ter dood veroordeeld. Mengele hield zich bezig met de aanklachten tegen Joodse mannen die een relatie onderhielden met een Arische vrouw. Door middel van stamboomonderzoek en onderzoek naar uiterlijke kenmerken als hoofd, vorm van de schedel, neus en oren stelde hij vast of de aangeklaagde persoon van Joodse afkomst was. Zijn leermeester Von Verschuer had goede contacten bij de SS. Mengele sloot zich in 1938 bij de SS aan. In 1938 en 1939 vervulde hij zijn dienstplicht. In 1939 trouwde hij. Uit het huwelijk is een zoon geboren met de naam Rolf.

Arts in Auschwitz

In 1940 werd Mengele opgeroepen voor de Wehrmacht. Hij werd als bataljonarts naar het front in Polen gestuurd. Al snel ging hij zich bezig houden met rassenkwesties. In 1942 raakte hij ernstig gewond. Hij was niet meer geschikt om aan het front te dienen en werd naar Berlijn gestuurd. Niet lang daarna kreeg hij een functie in Auschwitz. Mengele werd hier verantwoordelijk voor het selecteren van mensen voor de gaskamers. Hij had geen leidinggevende functie maar was een van de ongeveer dertig artsen binnen het kamp. Behalve als verantwoordelijke voor de selectie van nieuw aangekomen gevangenen werd Mengele aangesteld als arts voor de zigeunerafdeling van Birkenau. Dit was de plek waar hij met zijn medische experimenten op gevangenen begon.

Medische experimenten in Auschwitz

Zelfs als hij geen dienst had, begaf Mengele zich naar het selectieterrein als er een nieuwe trein aankwam in Auschwitz. Hij was erg geïnteresseerd in de aankomst van tweelingen en mensen met een afwijking waaronder dwergen. Deze mensen gebruikte hij voor zijn medische experimenten. Deze experimenten waren van een enorme gruwelijkheid. Hij experimenteerde met het onvruchtbaar maken van vrouwen, amputeerde nodeloos ledematen, verwijderde zonder noodzaak organen, veelal zonder verdoving, en hij spoot gif in de ogen van zijn slachtoffers om te onderzoeken of hij ze blauwe ogen kon geven om de kenmerken van het Arische ras na te bootsen. Eens heeft hij getracht een Siamese tweeling te creëren door een tweeling aan elkaar te naaien. Hij injecteerde gezonde mensen met virussen. Het aantal en de variatie van de door Mengele gepleegde misdaden is gruwelijk groot.
Von Verschuer stelde Mengele in de gelegenheid om onderzoek te doen naar alles waarin hij zich interesseerde. Voorwaarde was dat de resultaten ter beschikking werden gesteld van het Kaiser Wilhelm Institut in Berlijn. Mengele zond daarom veel menselijk materiaal dat hij bij zijn experimenten verzamelde naar Berlijn.

Engel des Doods

Zijn bijnaam 'Engel des Doods' had hij te danken aan zijn rol als selectie-arts. Hij verscheen op het perron in onberispelijke kleding met glimmende laarzen en smetteloos witte handschoenen. Met een knikje bepaalde hij wie naar rechts en wie naar links gingen. De ene rij verdween direct in de gaskamer, de andere rij mocht blijven leven maar kwam later alsnog terecht in de gaskamer of kwam op een andere manier aan zijn einde in het vernietigingskamp.

Vlucht en latere jaren

Toen het Rode Leger Auschwitz naderde stopten de experimenten van Mengele en werd getracht al het bewijsmateriaal voor de misdaden die in Auschwitz waren gepleegd te verdonkeremanen. Niettemin zijn delen van de administratie van Mengele intact gebleven en zijn er overlevenden die na de oorlog getuigden over de misdaden die in Auschwitz werden gepleegd, onder andere door Mengele. Mengele nam een deel van zijn onderzoeksgegevens mee toen hij uit Auschwitz vertrok. Hij werd aangesteld als hoogste arts in het concentratiekamp Gross-Rosen. Vervolgens werd hij overgeplaatst naar een buitenkamp van Gross-Rosen in Tsjechië. Toen het Rode Leger ook dit kamp naderde, vluchtte Mengele naar het westen.

Na de Tweede Wereldoorlog: Duitsland, Italië, Argentinie

Tussen 1945 tot 1949 werkte hij, inmiddels in het bezit van valse papieren, als knecht op een boerenbedrijf in Beieren. Hij had inmiddels problemen met zijn vrouw die hij af en toe bezocht. Het werk op de boerderij viel hem bovendien zwaar. Toen het hem te heet onder de voeten werd, nam Mengele in zijn eentje de wijk naar Italië. Hiervandaan vluchtte hij, geholpen door zijn familie en met een vals Italiaans identiteitsbewijs, naar Argentinië. In 1954 scheidde hij van zijn vrouw die in Duitsland was achtergebleven. Het lukte Mengele op wonderbaarlijke wijze om in 1956 nog een vakantie door te brengen in Zwitserland samen met zijn zoon, zijn neef en de weduwe van zijn broer. Met de laatste trouwende hij in 1958. In de jaren vijftig vroeg hij onder zijn eigen naam bovendien een Duitse pas aan die hem nog werd toegestuurd ook. Mengele was in Argentinië illegaal werkzaam als arts, reden waarom hij in 1958 door de Argentijnse politie werd gearresteerd.

Aanklacht tegen Mengele: emigratie naar Paraguay en Brazilië

Pas in datzelfde jaar diende de schrijver Ernst Schnabel een aanklacht tegen Mengele in wegens de misdaden die hij in het Derde Rijk van Hitler had gepleegd. Dit leidde ertoe dat hij voortdurend op de vlucht was. Onder andere nazi-jager Simon Wiesenthal had het op hem voorzien. Mengele emigreerde naar Paraguay en belandde uiteindelijk in Brazilië. In Brazilië kende hij een echtpaar dat hem uitnodigde in hun huis. Hij verbleef daar vanaf 5 februari 1979 terwijl er in de rest van de wereld volop werd gespeculeerd over zijn verblijfplaats.

Mengele dood

Kort daarna kreeg hij tijdens het zwemmen een beroerte. Hij overleed op 67-jarige leeftijd onder de naam Wolfgang Gerhard.

Na zijn dood

Tot lang na zijn dood is er twijfel geweest ten aanzien van het al of niet in leven zijn van Mengele en zijn eventuele verblijfplaats. De verwarring was groot. Er werden bedragen uitgeloofd voor degene die de verblijfplaats van Mengele bekend zou maken. Pas in 1985 werd ontdekt dat in het graf van Wolfgang Gerhard eigenlijk Josef Mengele rustte. Zijn lichaam werd opgegraven. Ondanks forensisch onderzoek waren er mensen die niet geloofden dat Mengele dood was, onder wie de eerder genoemde Simon Wiesenthal. In 1992 kwam met behulp van DNA-onderzoek onomstotelijk vast te staan dat het opgegraven lichaam dat van Josef Mengele was.

Geen berouw

Mengele had tijdens zijn verblijf in Zuid-Amerika dagboeken bijgehouden. Deze werden overgedragen aan zijn zoon Rolf. Hij had zijn vader nauwelijks gekend. Hij vertelde de media dat zijn vader op geen enkele manier berouw had van de misdaden die hij had gepleegd. In zijn geschriften beschreef Mengele ook een aantal van de experimenten die hij had uitgevoerd. Een deel van de geschriften werd geveild en door een kleinzoon van een Holocaust-overlevende gekocht en geschonken aan een Holocaust-museum.

Boeken en films over Mengele

Mengele heeft model gestaan voor nogal wat boeken en films. Zo was hij de inspiratiebron voor een boek van Ira Levin getiteld ‘The Boys from Brazil’ en is de film ‘The Marathon Man’ gebaseerd op de persoon van Josef Mengele. Mengele geldt dan ook als een van de wreedste en fanatiekste exponenten van het naziregime en haar extreme drang om mensen die niet aan het ideaalbeeld van het Arische ras voldeden te uit te roeien.

Lees verder

• Februaristaking: verzet tegen het wegvoeren van joden
• Jules Schelvis, overlevende van zeven kampen
• Monumenten om de Tweede Wereldoorlog te herdenken