Barbarismen in de Nederlandse taal, uitleg en voorbeelden

Nederlanders zijn een reislustig volkje. 'Wij spreken onze talen' wordt dan ook vaak gezegd. Ook zijn Nederlanders nogal creatief met taal, soms te creatief. Hierdoor zijn in de loop der tijd woorden en uitdrukkingen ontstaan die te letterlijk zijn vertaald uit een andere taal. We spreken dan van barbarismen. De grens tussen een barbarisme en een leenvertaling is niet zo gemakkelijk te trekken. Wat 'done' en 'not done' is, is bovendien een kwestie van smaak.

Barbarisme: betekenis

Van Dale geeft als betekenis aan het woord barbarisme: woord of gezegde, in strijd met het taaleigen, naar een uitheems voorbeeld gevormd: germanismen, anglicismen, gallicismen enzovoort zijn barbarismen.

Soorten barbarismen

Er zijn verschillende soorten barbarismen.

Anglicismen

In de eerste plaats kennen we de anglicismen. Het gaat hier om woorden die uit het Engels afkomstig zijn. Zo wordt soms het woord 'pijplijn' gebruikt in navolging van het Engelse 'pipeline'. Een ander voorbeeld is 'meest recent' waar men bedoelt 'recenter'. Helaas is het niet zo eenvoudig om anglicismen van correct leenwoordgebruik te onderscheiden. Zo is 'wereldwijd' een geaccepteerd woord in de Nederlandse taal, terwijl dat zijn oorsprong vindt in het Engelse woord 'worldwide'. 'Vroeger of later' (sooner or later) roept al wat meer twijfels op.

Nog een paar voorbeelden van anglicismen

• Huisgemaakt: dit woord is een letterlijke vergaling van het Engelse home made.
• Random dingen opsommen: dit horen we pas sinds een aantal jaren. Het betekent willekeurig dingen opsommen.
• Copypasten: in de digitale wereld vindt men veel anglicismen. Copypasten betekent kopieren en plakken (bijvoorbeeld in een tekstverwerkingsprogramma).
• Een selfie maken: een zelfportret maken.

Germanismen

Naast anglicismen bestaan er ook germanismen. Het gaat hier om woorden die uit het Duits afkomstig zijn. Inmiddels zijn wij in Nederland gewend aan woorden als 'onderbouwen' en 'meerdere'. Dit zijn echter woorden die uit het Duits komen. Soms komen verschillende germanismen in één zin voor: 'in de tachtiger jaren hebben linkse extremisten middels aanslagen geprobeerd de roep van rechtse politici te schaden'. 'De tachtiger jaren' (i.p.v. 'de jaren tachtig') en 'middels' (i.p.v. 'door middel van') zijn aan het Duits ontleend. Het woord 'roep' komt van 'Ruf' (reputatie). In de loop der tijd zien we dat germanismen steeds meer geaccepteerd worden waar taalpuristen hier vroeger fervent tegenstander van waren.

Nog een paar voorbeelden van germanismen

• Uitproberen: letterlijke vertaling van ausprobieren.
• Eenduidig: vertaling van eindeutig. Het betekent ondubbelzinnig.
• Beroepsmatig: vertaling van berufsmäßig. Het betekent beroepsmatig.
• Onderbouwen: dit is een vertaling van unterbauen en betekent beargumenteren.

Gallicismen

De derde groep barbarismen is die van de gallicismen. Het gaat hier om woorden die afkomstig zijn uit het Frans. 'Facturatie' is een duidelijk voorbeeld van een gallicisme. Gallicismen ziet men in België veel meer dan in Nederland hetgeen zijn oorzaak vindt in de tweetaligheid van dit land. Men neemt daardoor gemakkelijk elkaars woorden en uitdrukkingen over. Vergelijk bijvoorbeeld: 'iemand de deur wijzen' met 'iemand aan de deur zetten' en 'mettre quelqu’un à la porte'. Een ander voorbeeld is: 'opvallen', 'in het oog springen' en 'sauter aux yeux'.

Nog een paar voorbeelden van gallicismen

• Op afspraak: dit komt van sur rendez-vous.
• Er mist iets: dit is een vertaling van Il manque quelque chose.
• Departement: van departement.
• Excuseren: van het Franse excuser.

Woorden die op barbarismen lijken

Behalve barbarismen hebben we in de Nederlandse taal ook te maken met leenwoorden en bastaardwoorden. Leenwoorden zijn woorden die we zonder wijzigingen overnemen uit een vreemde taal. Zo is het Duitse woord 'überhaupt' vrij gangbaar in het Nederlands. Dat geldt ook voor de Franse woorden 'croissant', 'restaurant' en het Engelse 'computer'. Bastaardwoorden zijn woorden die uit een andere taal afkomstig zijn maar die zijn aangepast aan het Nederlands. Hierbij kan men denken aan 'leaseauto', 'provincies' en 'recepties'. Dan zijn er nog woorden die een buitenlandse uitstraling hebben maar daar helemaal niet voorkomen zoals chique. Soms heeft dit soort woorden in het Nederlands een geheel andere betekenis dan in de oorspronkelijke taal. Zo is het Nederlandse bonbon in het Frans een snoepje (niet perse met chocola). In dat geval wordt wel gesproken van 'valse vrienden'. Het betreft hier dus vertalingen in een overeenkomstige vorm die iets anders betekenen dan in de oorspronkelijke taal. In het Engels betekent 'paragraph' bijvoorbeeld 'alinea' en niet, zoals hier vaak gedacht wordt, 'paragraaf'.

Barbarismen vermijden

Over het algemeen wordt door taal- en letterkundigen aanbevolen om barbarismen te vermijden. Maar hoe weet je nu wat een barbarisme is? Daarvoor moet je over kennis van andere talen beschikken. Dan blijft nog steeds de vraag of het overgenomen woord wel echt een barbarisme is of eerder een leenwoord. Woordenboeken of internet kunnen uitkomst bieden. Wat een barbarisme is, is overigens onderhevig aan tijd, plaats en smaak. En daar valt niet over te twisten.

Lees verder

• Onomatopee: stijlfiguur in de Nederlandse taal
• Praeteritio: een stijlfiguur in de Nederlandse taal
• Schelden, hoe doen we het in Nederland en elders?