Nederlands: Duitse leenwoorden en de reacties daarop

In 1932 werd het Genootschap Onze Taal opgericht. Het doel van de vereniging stond in de statuten vermeld. 'De vereeniging heeft ten doel het bevorderen van de zuiverheid der Nederlandse taal, in het bijzonder, in dit tijdsgewricht, ten aanzien van germanismen.' Kennelijk was men bang dat de Nederlandse taal zou verduitsen. Zo is het woord lastgeving, op een bekendmaking van de bezetter uit de Tweede Wereldoorlog, een germanisme. Heeft het verzet tegen Duitse leenwoorden resultaat opgeleverd?

Purisme in de twintigste eeuw

Taalzuiveraars, ook wel puristen genoemd, willen eigen woorden gebruiken. Ze zijn tegen het gebruik van uit een andere taal geleende woorden (leenwoorden). Woorden die gevormd zijn naar een vreemdtalig voorbeeld of daar letterlijk uit zijn vertaald, zijn strijdig met het Nederlands.

In de jaren dertig bereikte het verzet tegen het gebruik van uit het Duits afkomstige leenwoorden (germanismen) een hoogtepunt. Zo publiceerde Haje het boekje Taalschut - schrijf weer Nederlands, een nadrukkelijk anti-germanistisch boekje. De statuten van Het Genootschap Onze Taal gaven ook blijk van een afkeurende houding tegen het gebruik van germanismen. De hele twintigste eeuw is, zij het niet altijd even fanatiek, een zekere belangstelling voor taalzuivering blijven bestaan. In de eerste helft van de twintigste eeuw bezon Philips zich op zijn taalgebruik. In 1944 verscheen het boekje Het juiste woord, met taaladviezen voor medewerkers en Nederlandse woorden ter vervanging van leenwoorden. Eind twintigste eeuw is er weer veel belangstelling voor taalzuiverheid. De puristen richten hun pijlen eind twintigste eeuw op het veelvuldig gebruik van Engelse uitdrukkingen en leenwoorden uit het Engels (anglicismen). Een bedrijf als Philips bekommert zich tegenwoordig kennelijk minder om taalzuiverheid, getuige hun slogan Let's make things better.

Verzet tegen Duitse leenwoorden

De bezwaren tegen Duitse invloed op het Nederlands ontstonden al in de negentiende eeuw. Duitsland verwierf in de negentiende eeuw een toonaangevende positie in diverse wetenschappen (wijsbegeerte, natuurkunde, psychiatrie, taalkunde). De Duitse invloed nam sterk toe, en daarmee ook de afkeer van het Duits. Bekende schrijvers als Bilderdijk en Jacob van Lennep protesteerden tegen het gebruik van germanismen. Bilderdijk verzette zich tegen 'moffereyen' zoals nachtelijk en landelijk. De Eerste Wereldoorlog maakte de Duitse taal bepaald niet geliefder. Tijdens de periode tussen de beide wereldoorlogen maakten, zoals al opgemerkt, velen zich ongerust over het veelvuldig gebruik van germanismen. Het ging om woorden als briefpapier, erewoord, gedegen en houdbaar, woorden die inmiddels niet meer als 'Duits' worden herkend.

De Tweede Wereldoorlog

In de oorlogsjaren was er een aversie tegen de bezetter, en daarom nam men geen Duitse woorden over. Bovendien werd het Duits tijdens de oorlog geen verplichte voertaal, en werden officiële bekendmakingen van de bezetter nooit uitsluitend in het Duits gesteld. De invloed van de Duitse taal was dus gering. In het tijdschrift Onze taal verschenen nog steeds artikelen over germanismen, die wel minder fel van toon waren dan voorheen. Tijdens de oorlog nam de belangstelling voor de eigen taal enorm toe.

Na de Tweede Wereldoorlog

Er bleef ook na de Tweede Wereldoorlog een afkeer bestaan tegen de Duitse invloed. De invloed op de Nederlandse taal van alledag is nog maar gering. Het natellen van vier pagina's van NRC Handelsblad op leenwoorden leverde slechts 2,1 procent Duitse leenwoorden op. In de technische taal is het aantal ontleningen nog wel aanzienlijk. De Engelse invloed is inmiddels veel groter dan de Duitse. Puristen bekommeren zich daarom tegenwoordig vooral om de mogelijke verengelsing van de Nederlandse taal.

Heeft het verzet resultaat gehad?

In de negentiende en twintigste eeuw werden allerlei Duitse leenwoorden door puristen verfoeid. Woorden die werden gesignaleerd en bestreden, zoals aanstalten maken, afzet, voorliefde, en vrijgevig zijn inmiddels volledig ingeburgerd. Iedereen gebruikt ze. Veel taalgebruikers zullen de Duitse afkomst van die woorden niet herkennen. De vraag of de inspanningen van puristen succes hebben gehad, moet dus ontkennend worden beantwoord. Welke woorden inburgeren wordt nauwelijks beïnvloed door taalzuiveraars. Taal laat zich niet dwingen, zo leert de geschiedenis.

Lees verder

• Nederlands: Engelse leenwoorden verrijken het Nederlands
• Nederlands: acht eeuwen elitaire Franse invloed
• Nederlands: Franse, Latijnse, Duitse en Engelse leenwoorden