Mina Kruseman; feministe in de 19e en 20e eeuw (1835-1922)

Mina Kruseman was een vrijgevochten jonge vrouw, die het heel normaal vond om als vrouw een vrij en onafhankelijk leven te leiden. Dat dit in haar tijd hoogst ongebruikelijk was, stoorde haar allerminst. Ze voorzag in haar eigen onderhoud door het geven van lezingen en voorstellingen, later werd ze lerares en ze bleef haar hele leven opkomen voor de rechten van de vrouw. Ze wist een schandaal over zichzelf af te roepen toen ze ongehuwd ging samenwonen met haar 20 jaar jongere vriend. Mina Kruseman kan met recht gerekend worden tot één van de eerste feministe in de Nederlandse geschiedenis.

Mina Kruseman

Wilhelmina Jacoba Paulina Rudolphina Kruseman, roepnaam Mina, werd geboren op 15 september 1839 in Velp, Nederland. Ze was de oudste van in totaal vier dochters die de familie Kruseman zou krijgen. Haar vader was Hendrik Georg Kruseman (1802-1880) en haar moeder heette Jennij Dorotheé Hermine Cornelie Cantzlaar (1810-1859). Haar vader was generaal in Nederlands-Indië en vier jaar na de geboorte van Mina verhuisde het gezin naar Semarang in Nederlands-Indië. In 1854, Mina is dan vijftien jaar oud, gaat haar vader met pensioen. Het gezin besluit terug te gaan naar Nederland en ze vestigen zich in Den Haag. Na daar maar kort gewoond te hebben verhuizen ze naar het Ginneken (in Breda). In 1859 komt de moeder van Mina onverwachts te overlijden, de vader besluit samen met zijn dochters een nieuwe start te maken in Brussel. Mina, die veel verdriet heeft van het overlijden van haar moeder, vind de verhuizing naar Brussel een opluchting. Ze had het totaal niet naar haar zin in dat koude en bekrompen Nederland. Ze vond dat het leven in Nederland vooral beheerst werd door godsdienst, fatsoen en formaliteiten. Van al deze zaken had Mina een grote afkeer die een leven lang zullen aanhouden.

Opleiding
Mina schrijft zich in Brussel in voor een opleiding aan het Conservatorium, ze wilde heel graag zang en pianolessen volgen. Volgens Mina was dit ook het enige "eerbare" beroep wat een vrouw in haar tijd kon kiezen, want werkende vrouwen waren niet gebruikelijk. Volgens oude brieven van Mina is ze in die periode ook enige tijd verloofd met een man genaamd Vigne, maar de vader van haar verloofde weigerde toestemming te geven voor het huwelijk en dat was het einde van Mina's eerste serieuze relatie. De opleiding aan het Conservatorium is geen lang leven beschoren en na een jaar geeft Mina er al de brui aan. In 1870 besluit ze definitief om zich te richtten op een artiestencarrière en vertrekt naar Parijs om haar opleiding voort te zetten. Maar ook hier keert ze al weer snel van terug, dit keer door het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog. Weer terug gekomen in Brussel probeerde ze een carrière als zangeres op te bouwen. Na verschillende tegenslagen, ze wordt afgewezen op de zangopleidingen in Amsterdam, Rotterdam, Utrecht, Den Haag en Arnhem en twee van haar drie zussen overlijden, besluit Mina om Europa te verlaten. Ze gaat haar geluk beproeven in Amerika. Ze neemt een heuse artiestennaam aan; Stella Oristorio di Farma en geeft een aantal succesvolle optredens in het zuiden van Amerika. Maar daar bleef het dan ook bij, ook in Amerika lukte het haar niet om door te breken en in 1872 zag zij zich genoodzaakt weer terug naar Brussel te reizen.

Open brief
Toen ze terug was in Brussel kreeg ze het artikel van de Franse schrijver Alexandre Dumas onder ogen. Hij schreef een anti-feministisch artikel genaamd l'Homme-Femme - De "manvrouw". Onder haar artiestennaam Stella Oristorio di Farma schreef Mina en fel betoog tegen het artikel van Alexandre. Na haar eerste publicatie besluit Mina onder haar eigen naam door Nederland en België te reizen om de emancipatie van vrouwen onder de aandacht te brengen. Ze vind een medestander in de feministe Betsy Perk en besluiten samen verder te reizen. Ze vertelden overal hun ideeën over liefde, huwelijk en de opvoeding van meisjes. Als snel bleek dat Mina een stuk radicaler was dan Betsy en hun wegen scheidden zich alweer na één jaar. Mina wilde graag onafhankelijk zijn en ze zorgde met haar optredens voor veel conflicten en onrust onder de aanwezigen. Ze maakte zich vooral sterk voor het feit dat vrouwen een fatsoenlijke opleiding moesten krijgen en dat ze recht hadden op een fatsoenlijke baan. De reputatie van de feministische Mina werd door sommige bejubeld en door andere belachelijk gemaakt. De bekende schrijvers Johannes van Vloten en Conrad Busken moesten niets van Mina hebben en noemde haar een "brutale meid". Brutaal zijn was iets wat absoluut niet hoorde bij een vrouw die vooral deugdzaam en volgzaam hoorde te zijn in die tijd. Maar Mina had ook bewonderaars, onder andere Vosmaer en Multatuli en het publiek wilde haar graag zien spreken en was bereid daar voor te betalen.

Een huwelijk in Indië

Terwijl Mina door het land trok om lezingen te geven werkte ze ook hard aan haar eerste boek. Een roman getiteld: Een huwelijk in Indië. Het boek was één grote klacht tegen het feit dat de vrouw in een huwelijk een totaal ondergeschikte positie innam tegenover de man. Het boek werd met wisselende reacties ontvangen. Zoals ook bij haar lezingen het geval was geweest waren er voor- en tegenstanders van haar boek. Maar het boek verkocht al met al heel goed en er waren plannen om een tweede druk te maken, maar helaas kreeg Mina ruzie met haar uitgever. Het plan van een tweede druk was toen meteen van de baan. Mina besloot een toneeluitvoering van haar boek te schrijven, de uitvoering kreeg de titel de Echtscheiding. Tussendoor gaf Mina ook vee lezingen, dit deed ze nu weer zonder Betty Perk. Na hard werken en lang leuren lukte het Mina om een lokaal toneelgezelschap haar uitvoering van de Echtscheiding op de planken te laten brengen. Mina, nog steeds gefocust op een artiestencarrière, speelde zelf de hoofdrol. Het stuk was geen succes en al na zes voorstellingen sloot het doek alweer voor de voorstelling.
Multatuli
Multatuli was misschien wel Mina's grootste aanhanger, het is zelfs niet overdreven om te stellen dat Multatuli verliefd op Mina was. Mina was op haar beurt ook erg gecharmeerd van de ideeën van Multatuli, maar of zij ook gevoelens voor hem had is niet bekend. De twee hebben in ieder geval nooit een relatie gehad. Mina had haar zinnen gezet om het drama Vorstenschool, van Multatuli, op het toneel te brengen. Daarbij wilde ze zelf, koste wat kost, de hoofdrol van koningin Louise spelen. Multatuli was gek op Mina, maar totaal niet onder de indruk van haar acteerprestaties en wilde haar eigenlijk helemaal niet in de hoofdrol hebben. Tijdens een repetitie in Rotterdam leidde dit tot een hoogoplopende ruzie tussen Mina en Multatuli. Nadat Multatuli een tijdje naar de repetitie had gekeken begon hij zich meer en meer te storen aan de manier waarop Mina "zijn" koningin Louise gestalte gaf. Hij vond haar spelen zonder bezieling en besloot dit aan haar duidelijk te maken. De bom ontplofte en Mina en Multatuli maakte elkaar in het openbaar uit voor rotte vis. In 1875 ging Vorstenschool in première met Mina in de hoofdrol. De recensies over Mina's toneelspel waren niet echt lovend en uiteindelijk kreeg Multatuli zijn zin. Na 28 voorstellingen werd Mina ontslagen als hoofdrolspeelster. Het ontslag van Mina betekende ook meteen het einde van de vriendschap tussen haar en Multatuli.

Vertrek uit Nederland

Mina was diep in haar trots gekrenkt na dit ontslag en besloot voorbereidingen te treffen om terug te keren naar Nederlands-Indië. Ze liep al langer met het idee rond, maar nu hakte ze de knoop definitief door. Zo'n grote reis maken kosten in die tijd veel voorbereiding en voor het zover was stond ze nog een keer samen met haar zelf benoemde "leerlingen" Elize Baart en Hélène Gerritsen op de planken met het stuk: Een blik in de kunstenaarswereld. Mina gaf met dit stuk een knauw naar deze artistieke wereld en maakte de kunstkritieken belachelijk. Daarna maakte ze nog een afscheidstournee, maar hier was nog maar weinig belangstelling voor. Wat vrijwel niemand wist was dat Mina ook nog druk bezig was met het schrijven van haar biografie, getiteld: Mijn leven. In dit boek beschrijft ze in drie delen haar leven tot aan haar terugkeer naar Nederlands-Indië in 1877. Ze citeerde in het boek rijkelijk uit brieven die ze in haar privéleven had ontvangen. Uit de tekst in de brieven kwam duidelijk naar voren dat het nooit de bedoeling was geweest dat deze brieven openbaar gemaakt zouden worden. Zonder rekening houden met de gevoelens van andere had Mina deze brieven gebruikt om haar boek te schrijven. Vroegere aanbidders zoals Multatuli en Vosmaer waren woedend over dit gedrag van Mina. Alles wat zij Mina in vertrouwen hadden verteld had zij openbaar gemaakt. Uiteraard werd het boek heel goed verkocht en druk besproken. Mina kreeg al deze ophef niet meer mee, zij was net voor de publicatie van haar boek op het Stoomschip Prinses Amalia gestapt op weg naar Nederlands-Indië.

Terugkeer in Nederlands-Indië

Mina kwam aan in Batavia en probeerde hier nog wat lezingen te geven, maar hier was geen animo voor. Ze besloot naar Soerabaja te verhuizen en daar les te gaan geven in zang, dans en toneel. Ze startte een klein schooltje en gaf ook voorstellingen voor de inwoners van het dorp waar ze woonde. Ze had ondertussen weer een nieuw boek geschreven: Fellah Damstone. Het boek wekte vooral op de lachspieren van het publiek. Mina had een bizar verhaal verzonnen over een bruid die op de dag van haar huwelijk sterft van geluk. Haar aanstaande bruidegom slaat, overmand door verdriet, de hand aan zichzelf. De vader van de bruidegom ziet dit gebeuren en wordt ter plaatse krankzinnig. Het was duidelijk dat Mina's carrière als schrijfster definitief voorbij was.

Schandaal

Mina weet een groot schandaal te veroorzaken als zij een relatie krijgt met een twintig jaar jongere student van haar; de fotograaf Frederik Hoffman. Gelukkig denkt de Indische pers dat het paar getrouwd is en ze schrijven dat Mina alsnog " met bolle zeilen de veilige haven van den echtelijke staat is binnengelopen!" Maar Mina en Frederik waren helemaal niet getrouwd en waren dit ook geenszins van plan. Rond 1883 opent Mina een commensalenhuis (een soort kostgangershuis) en Frederik vestigt zijn atelier hier. Zo kunnen Mina en hij samen zijn zonder dat het al te veel opvalt. Uiteindelijk besluiten ze Nederlands-Indië te verlaten als blijkt dat Mina zwanger is. Als dit uitkomt is het schandaal compleet in Nederlands-Indië. Ze reizen naar Italië en besluiten te gaan wonen in Napels. In januari 1884 geeft Mina het leven aan een dochter en in mei 1886 wordt hun tweede dochter geboren. Helaas overlijden beide kinderen al op zeer jonge leeftijd. De doodsoorzaak van beide kinderen is niet bekend, maar er wordt vermoed dat het met de hoge leeftijd van Mina te maken had. Tijdens haar eerste zwangerschap was zij 44 en bij haar tweede 46 jaar oud.

Frankrijk

In 1887 besluiten Mina en Frederik naar Parijs te verhuizen. Kort na hun aankomst gaan ze wonen in één van de voorsteden van Parijs, genaamd Boulogne-sur-Seine. De stad heet nu Boulogne-Billancourt nadat ze gefuseerd is met de gemeente Billancourt. Ze leefden in groeiende armoede, de enige inkomsten die ze hadden waren Hendrik's inkomsten uit de fotografie en van zijn lessen als vioolleraar. Toen Hendrik zijn baan als fotograaf verloor waren de enige inkomsten die ze nog hadden die uit de vioollessen en uit een kleine lijfrente die Mina ontving. Uiteindelijk zijn Hendrik en Mina 35 jaar samen geweest toen Hendrik stierf in 1918. Mina's gezondheid ging daarna ook snel achteruit, ze was zeer slecht ter been en kwam haar huis vrijwel niet meer uit. Net voor haar dood maakte Mina nog mee dat de nieuwe feministische golf, die ontstond na de Eerste Wereldoorlog, haar uitriepen tot pionier van het feminisme. Ze overleed uiteindelijk op 2 augustus 1922 op 82 jarige leeftijd in Frankrijk.

Reputatie Mina Kruseman
Mina koos al jong voor een leven dat anders was dan dat van de meeste jonge vrouwen uit haar tijd. Door zelf voorstellingen en voordrachten te geven voorzag ze in haar eigen inkomen en dat was een uitzonderlijk voor een vrouw. Ze werd vaak omschreven als een extravagante persoonlijkheid en daar voelde ze zich prettig bij. Bij het verkondigen van haar ideeën schuwde ze een confrontatie met haar tegenstanders niet. Hierbij stond ze vaak alleen en zo werkte ze zelfs het liefst. Ondanks dat diverse vrouwenbewegingen ook voorzichtig in opkomst waren, had Mina hier niets mee. Toch wordt Mina wel gezien als de voorloopster van de vroegere feministische vrouwenbewegingen. Ze nam het niet alleen op voor de rechten van vrouwen in Nederland, maar ook bij haar terugkeer naar Nederlands-Indië wist ze daar de aandacht op de rechten van de vrouw te vestigen. Ze was zelf het levende bewijs dat een vrouw in haar eigen inkomen kon voorzien. Ze streed voornamelijk voor het recht van vrouwen om een vrij en onafhankelijk leven te kunnen leiden met een mogelijkheid om in hun eigen middelen te voorzien. Andere kwesties, zoals bijvoorbeeld het vrouwenkiesrecht, interesseerde Mina veel minder. Haar werk als schrijfster is minder bekend, veel van haar werk heeft de tijd niet overleefd en is vernietigd omdat het niet als belangrijk genoeg werd geacht. Mina gaat vooral de geschiedenis boeken in als één van de eerste feministe van Nederland.

Lees verder

• Aleid van Poelgeest; de vermoorde maîtresse
• Aletta Jacobs: eerste studente & arts
• Alexandrine Tinne: ontdekkingsreiziger & pionier
• Joke Smit: Feministe & journaliste (1933-1981)
• Weyn Ockers: Pantoffelgooister in de 16e eeuw