Joke Smit: Feministe & journaliste (1933-1981)

Joke was een feministe die volgens velen aan het hoofd van de tweede feministische golf stond in ons land. Zij had al heel vroeg een vrij huwelijk, kwam er openlijk voor uit praktiserend nudist te zijn en combineerde het moederschap met een full time baan, iets wat ondenkbaar was voor die periode. Niet alleen een zeer vooruitstrevende maar ook een zeer drukke dame. Als ze niet ergens op de barricade stond om op te komen voor de rechten van de vrouw was ze aan het schrijven, Joke publiceerde enorm veel artikelen. Kortom duik eens wat dieper in het leven van Joke Smit.

Inhoud

• Joke Smit
• Joke; de feministe
• Vijf-urige werkdag
• Ongeneeslijk ziek

Joke Smit

Joke Johanna Elisabeth Smit werd op 27 augustus 1933 geboren in Utrecht. In het totaal waren ze bij het gezin Smit met zijn achten, vader Smit, die directeur was op een lagere school, hun moeder die lerares was op de huishoudschool en zes kinderen. Al met al een drukke bedoening. Het gezin woonde in Vianen en Joke is hier ook opgegroeid. Omdat het gezin Nederlands hervormd was ging Joke naar het christelijk Gymnasium in Utrecht. Na deze opleiding met succes te hebben afgerond ging ze een studie Franse taal- en letterkunde volgen aan de Universiteit van Amsterdam. Tijdens haar studie was het geen vetpot en Joke moest een bijbaan zoeken om bij te dragen in de kosten van haar studie. Ze is een periode in Frankrijk geweest om te studeren en werkte toen in de huishouding om een centje bij te verdienen, in Nederland werkte Joke als jongste bediende en typiste. In 1955 kreeg ze de kans om op een middelbare school Franse les te gaan geven en dit nam ze gretig aan. In 1958 behaalde Joke haar doctoraal examen in de Franse taal- en letterkunde. Met haar bul opzak trad ze een jaar later (1956) in het huwelijk met Constant Kool, ze zou met deze man ook twee kinderen krijgen; Lieuwe (1961) en Elisabeth (1964). Alles wat ze publiceerde ondertekende ze in die tijd met haar gehuwde naam Joke Kool-Smit.

Joke; de journaliste

In 1962 kreeg Joke weer de kans om een jaar naar Parijs te gaan. Dit keer deed ze geen werk in de huishouding maar startte ze op freelance basis haar journalistieke carrière. Ze mocht als recescent gaan schrijven voor onder andere Het Parool en het NRC. In 1962 werd Joke ook redacteur en redactiesecretaris van het litterair tijdschrift Tirade. Dit bleef ze doen tot aan 1967. Toen ze terug kwam van haar avontuur in Parijs kon ze voor zowel het Parool als het NRC blijven werken. In 1966 zegde Joke haar baan als lerares op. Ze had een functie aangeboden gekregen als wetenschappelijk hoofdmedewerker aan het Instituut voor Vertaalkunde van de Universiteit van Amsterdam. Hier haalde ze enorm veel voldoening uit en ze bleef hier ook onderzoek verrichtte tot aan haar dood in 1981.

Joke; de feministe

In 1967 schreef Joke het artikel wat haar definitieve doorbraak betekende. Ze schreef: "het onbehagen bij de vrouw". Als basis voor het artikel gebruikte ze haar eigen ervaringen als werkende moeder. Wel werd Joke meteen bestempeld als feministe toen dit artikel uitkwam. Vele mensen zeggen zelfs dat het artikel van Joke een tweede feministische golf op gang bracht. Joke stelde thema's aan de kaak zoals de economische zelfstandigheid van vrouwen, het recht op een gelijkwaardige positie tussen man en vrouw in de maatschappij en seksuele bevrijding. Sinds 1966 had Joke al meerdere keren gesproken over het recht van de vrouw
om zelf te kunnen beslissen over een abortus. Of dat dit nog niet genoeg was had Joke ook nog vooruitstrevende ideeën over de herverdeling van de huishoudelijke taken tussen man en vrouw. Als beiden bijvoorbeeld 30 uur in de week zouden gaan werken, konden man en vrouw samen de overige tijd verdelen over het huishoudelijk werk en de zorg voor de kinderen. Na haar inmiddels beroemd geworden artikel "het onbehagen van de vrouw" schreef Joke ongeveer nog 40 artikelen over feministische onderwerpen.

Man Vrouw Maatschappij (MVM)

Joke kreeg na het publiceren zo veel bijval van vrouwen dat ze samen met Hedy D'Ancona besloot een actiegroep op te richten. In oktober 1968 werd de Man Vrouw Maatschappij (MVM) geboren, Joke werd de voorzitster. De MVM was vanaf de start meteen een succes en vele vrouwen werden lid. De MVM begon als een mild feministische groep die het feminisme vooral als een emancipatiestroming zag, dit veranderde toen er meer radicale groepen bij kwamen zoals de Dolle Mina's. Twee jaar na de oprichting legde Joke haar voorzitterschap van de MVM neer, ze kon zich niet (meer) vinden in de meer radicale stroming die de MVM was gaan volgen.

Joke; op weg naar Den Haag
Met de ervaringen die ze had opgedaan als voorzitster van de MVM raakte ze betrokken bij de politiek. Ze werd lid van de PvdA en nam namens haar partij van 1970 tot 1971 zitting in de gemeenteraad van Amsterdam. Ook werd ze met haar journalistieke ervaring gevraagd om redacteur te worden van het wetenschappelijke partijblad Socialisme & Democratie. Na een jaar gaf zij haar zetel in de gemeenteraad al weer op, ze was de enige feministe in de hele raad en had het idee dat ze op deze manier te weinig voor vrouwen kon betekenen. Dit betekende overigens niet het einde van Joke haar politieke carrière. Onder haar leiding publiceerde het PvdA blad; Socialisme & Democratie zelfs een nummer met als titel "Feminisme nu". Naast de politiek hield Joke zich ook nog met vele andere commissies bezig; als actief lid van de Programmaraad TV van de NOS bedacht zij een idee voor en feministisch tv programma. In 1975 kwam er een programma wat afgeleid kan zijn van het idee van Joke; "Ot... en hoe zit het nu met Sien". Voor de Commissie Open school verzorgde zij bijvoorbeeld speciale proefprojecten die alleen bedoeld waren voor vrouwen.

Emancipatie commissie

In oktober 1973 werd Joke gevraagd te spreken op het vijf jarige bestaan van de VMV. Als oprichtster was zij een belangrijk persoon om aanwezig te zijn bij de feestelijkheden. In de speech die Joke hield riep ze het kabinet op om een zogenaamd "emancipatiebeleid" te gaan voeren. Ze deed meteen een eerste voorstel voor het oprichten van een regeringscommissie op het gebied van emancipatie. Na een opmerkelijk snelle periode van vier maanden besloot kabinet Den Uyl in te stemmen met het verzoek van Joke. De Emancipatie Kommissie (EK) werd opgesteld en Joke werd gevraagd plaats te nemen in de commissie. Dit deed zij tot aan mei 1981, de EK werd toen vervangen door de Emancipatieraad. In de EK verrichtte Joke belangrijk werk, ze stond aan de wieg van de totstandkoming van een wet tegen seksediscriminatie. Ze wist hierbij de commissie ervan te overtuigen dat hier ook discriminatie op basis van iemand zijn seksuele geaardheid bij hoorde. Toen in 1978 de kamermotie Haas-Berger werd ingediend, bleek dat het merendeel van de Tweede kamer deze mening met Joke deelde. Het voorontwerp van de Wet Gelijke Behandeling was geboren.

FORT

Radicale vrouwentherapie, meer bekend onder de naam FORT, is een zelfhulpgroep waar vrouwen met en van elkaar leren, om verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen leven. Joke had al aardig wat reizen gemaakt en op één van deze reizen was ze in aanraking gekomen met de radicale vrouwentherapie. In 1974 kwam zij weer terug in Nederland en geïnspireerd door de vrouwentherapie die ze in Amerika had gezien stond ze hier aan de basis van de FORT-groepen. FORT staat voor Feministische Oefengroepen op basis van Radicale Therapie. De ervaringen die ze had opgedaan met het werken in deze FORT groepen verwerkte ze vaak weer in haar artikelen. Terwijl Joke enorm veel werk voor haar commissies verrichtte liep haar huwelijk met Constant Kool op de klippen. In 1974 besloten de twee er een punt achter te zetten en scheidden zij van elkaar. Ook na haar scheiding bleef Joke artikelen schrijven, door de bijval die ze kreeg met deze artikelen oefende ze invloed uit op het nieuwe beginselprogramma van de PvdA.

Vijf-urige werkdag

Wederom op initiatief van Joke kwam er in oktober 1978 weer een speciaal thema nummer van Socialisme & Democratie uit. Dit keer droeg het de titel: "Naar een vijf-urige werkdag". Joke was al twee jaar aan het bedenken hoe ze de herverdeling van arbeid tussen man en vrouw kon aanpakken. In maart 1977 publiceerde ze al een artikel genaamd: "Pleidooi voor een structurele aanpak: vijf-urige werkdag en emancipatiebanen". Toen ze haar plan helemaal af had bracht ze het idee onder de aandacht van de redactie en zo was het thema nummer geboren. Uiteraard schreef Joke zelf ook een artikel voor dit nummer: "de minderheidsgroep met de thuiswaarde".

Tien jarig bestaan MVM

Haar plan van een vijf-urige werkdag vond veel bijval. In oktober 1987 vierde de MVM hun tien jarig bestaan en dag stond bijna geheel in het teken van de vijf-urige werkdag. Het tien jarig bestaan van de Man-Vrouw-Maatschappij was voor Joke een goed moment om terug te blikken op tien jaar feminisme. Ondanks de optimistische stemming die er in die dagen in de vrouwenbewegingen aanwezig was schreef Joke een lang artikel met als titel: "Is het feminisme ten dode opgeschreven?". De strekking van haar artikel was dat de emancipatie van de vrouwen in een patstelling was geëindigd. Ze gaf de schuld hiervan aan het feit dat de vrouwenbewegingen zich te veel met andere maatschappelijke vraagstukken bezig hielde. Ze vochten niet alleen meer voor de rechten van de vrouw maar ook tegen het anti autoritair denken wat zo kenmerkend was voor de jaren '60, of juist weer tegen het kleinschalig denken in de jaren '70. Toch had ze weer het één en ander in gang gebracht want de Rooie Vrouwen spraken zich begin 1979 uit voor een vijf-urige werkweek en een paar maanden later volgde het PvdA congres door dit voorstel als voorlopige doelstelling op te nemen.

Annie Romein Prijs

Het maandblad Opzij, die veel artikelen van Joke publiceerde, had in 1978 een prijs ter ere van de historica en schrijfster, Annie Romein-Verschoor, in het leven geroepen. Joke won de prijs in 1979 voor haar gehele werk. In 2008 is de naam van de prijs omgedoopt in de Opzij Literatuur prijs. Deze prijs wordt uitgereikt aan schrijfsters waarvan hun werk heeft bijgedragen aan de ontplooiing, bewustwording en/of de emancipatie van vrouwen. Joke zorgde voor enige opschudding toen zij in haar dankwoord meteen een duidelijke stelling innam tegen de vrouwen uit de eerste feministische golf. Ze zei: "de vrouwen die tijdens de eerste feministische golf het socialisme hoger stelden dan het feminisme onderschatten de kracht van het patriarchaat en maakten daarmee de fout van hun leven; als zij feministische solidariteit boven partijsolidariteit hadden gesteld hadden zij feminisme én socialisme een betere dienst bewezen".

Ongeneeslijk ziek

In de herfst van 1980 kreeg Joke het vreselijke nieuws te horen dat ze leed aan borstkanker. Gedreven als Joke was ondernam ze meteen actie om nog zo veel mogelijk te kunnen schrijven voor haar dood. Ze stemde in met het verzoek van Els Bonger om een filmportret te laten maken voor het tv-programma "Kijk haar". In de maanden voor haar dood schreef zij nog over de strategie van de vrouwenbewegingen, gelijke kansen kansen voor vrouwen en het zogenaamde nieuw-socialisme; er moest een nieuwe verdeling komen over kennis, macht en inkomen. De vrouwen moesten uiteraard meegenomen worden in deze nieuwe verdeling. In 1981 gaf Joke ook nog een groot interview aan Hedy d'Ancona, waarbij ze nog veel van haar ideeën met de lezers deelde.

Uiteindelijk overleed Joke Smit op 48-jarige leeftijd aan de gevolgen van borstkanker. Op haar begrafenis bewezen meer dan 800 mensen haar de laatste eer. Na haar dood is haar naam verbonden aan de Joke Smit-prijs, diverse straten en andere initiatieven.

Lees verder

• Aleid van Poelgeest; de vermoorde maîtresse
• Aletta Jacobs: eerste studente & arts
• Alexandrine Tinne: ontdekkingsreiziger & pionier
• Mina Kruseman; feministe in de 19e en 20e eeuw (1835-1922)
• Weyn Ockers: Pantoffelgooister in de 16e eeuw