Maria van Hongarije; landvoogdes der Nederlanden (1505-1558)

Maria van Hongarije, geboren als Maria van Oostenrijk, was 25 jaar lang de regentes der Nederlanden. Al werd zij door vele gezien als een marionet van haar broer, keizer Karel V, ze heeft veel betekend voor de Nederlanden. In 1543 heeft ze ervoor gezorgd dat de gewesten der Nederlanden zich verenigd hebben en ze trad veel minder hard op tegen het oprukkende protestantisme dan haar broer zou hebben gewild. Maria was een sterke vrouw die zich bepaalde bemoeienissen kon veroorloven in de overheersende mannenwereld in haar tijd.

Inhoud

• Maria van Hongarije
• Maria van Hongarije; landvoogdes der Nederlanden
• Vereniging van de Nederlanden
• Algemene reputatie Maria van Hongarije

Maria van Hongarije

Maria van Oostenrijk werd geboren in Brussel op 15 september 1505. Ze was de dochter van Filips de Schone, regent van de Habsburgse Nederlanden en koning van Castilië (1478-1506) en zijn vrouw Johanna, koningin van Castilië (1479-1526). Het gezin had in totaal zes kinderen:

• Eleonora (15-11-1498 - 25-02-1558), Koningin van Portugal en later Frankrijk. Eerst gehuwd met Emanuel I van Portugal en later met Frans I van Frankrijk.
• Karel V (24-02-1500 - 21-02-1558), keizer van het Heilige Roomse Rijk en koning van Spanje, getrouwd met Isabelle van Portugal.
• Isabella (18-07-1501 - 19-01-1526), koningin van Denemarken, getrouwd met Christiaan II van Denemarken.
• Ferdinand (10-03-1503 - 25-07-1564), na het overlijden van Karel V keizer van het Heilige Roomse Rijk, gehuwd met Anna van Bohemen.
• Maria van Hongarije (18-09-1505 -18-10-1558, koningin van Hongarije, gehuwd met Lodewijk II van Hongarije.
• Catharina (14-01-1507 - 12-02-1578) koningin van Portugal, gehuwd met Johan III van Portugal.

Toen hun vader al vroeg stierf, de jongste dochter was nog niet eens geboren, erfde de zesjarige Karel V al zijn vaders bezittingen en titels. De zesjarige jongen stond onder het voogdijschap van zijn opa Maximiliaan, in die tijd was het niet gebruikelijk dat de moeder de voogdijschap had. Maar opa liet zich met toestemming van de Staten-Generaal vervangen door zijn dochter Margaretha van Oostenrijk, de zus van Filips en de tante van zijn kinderen. Maria gaat samen met haar broer Karel en haar zussen Eleonora en Isabella bij hun tante Margaretha, landvoogdes der Nederlanden, in Mechelen wonen. Hun moeder, Johanna van Castilië, verbleef voornamelijk in Spanje bij haar familie samen met Ferdinand en Catharina. Tante Margaretha zorgt ervoor dat de kinderen een goede opvoeding krijgen die hen moet voorbereiden op een leven in de verschillenden Europese vorstenhuizen. Ze besteedt hierbij veel aandacht aan cultuur. De kinderen worden Franstalig opgevoed maar Maria leert ook Nederlands en Latijn. Later zou zij ook nog Duits leren.


Huwelijk met de koning van Hongarije
Toen Maria één jaar werd besloot haar opa Maximiliaan dat het een goede zet was om haar uit te huwelijken aan de eerste, op dat moment nog ongeboren (!) zoon van Wladislav II, koning van Hongarije en Bohemen. Het eerste jongetje van de koning van Hongarije werd geboren op 1 juli 1506 en kreeg de naam Lodewijk II van Hongarije. Op 22 juli 1515 vond de huwelijksplechtigheid plaats in de Stephansdom in Wenen. Het betrof hier alleen de plechtigheid en nog niet het officiële huwelijk, deze zou voor Maria pas in 1522 plaats vinden. Van de huwelijksplechtigheid werd de beroemde Wiener Doppelhochzeit gemaakt, het betrok namelijk een zogenaamd dubbel huwelijk. Maria's broer Ferdinand zou die dag ook in het huwelijk "treden" met Lodewijks oudere zus Anna. Ferdinand kon alleen niet aanwezig zijn bij de plechtigheid en zijn opa Maximiliaan treed op als zijn plaatsvervanger.

Maria gaat wonen in Innsbruck en wordt hier intensief op haar rol als koningin van Hongarije voorbereid. In het voorjaar van 1521 vertrekt Maria per schip vanuit Linz naar Wenen, vandaar uit reist ze verder naar Boeda (het latere Boedapest) in Hongarije. Haar man, Lodewijk II, verschuilt zich hier voor de acute dreiging van de Turken die er op dat moment heerst. In 1522 worden Maria en Lodewijk II in Boede officieel in het echt verbonden. Het paar vestigt zich ook in Boeda en de schitterende buitenverblijven en renaissancepaleizen bevallen Maria prima. Ze is de somberheid en sobere paleizen van Mechelen en Wenen gewend. Maria zorgt er al snel voor dat het Hongaarse hofleven opbloeit. Helaas duurt het huwelijk van Maria en Lodewijk maar vier jaar. Al op twintigjarige leeftijd komt Lodewijk om het leven bij een gevecht in de Slag bij Mohács. Maria vlucht na de dood van haar man naar Oostenrijk en verschuilt zich aan het Weense hof. Wel neemt ze het regentschap van Hongarije op zich, maar feitelijk kon ze niets voor Hongarije betekenen. In 1524 wordt haar broer Ferdinand tot koning van Hongarije gekroond in opvolging van Lodewijk. Maria zit ondertussen ver weg in Wenen en bekleedt eigenlijk geen officiële functie meer.

Maria van Hongarije; landvoogdes der Nederlanden

In 1530 komt tante Margaretha van Oostenrijk te overlijden. Maria's broer, Karel V inmiddels keizer van het Heilige Roomse Rijk, draagt Maria op om naar de Nederlanden te reizen. Hij stelt haar in 1531 aan als regentes (landvoogdes) van de Habsburgse Nederlanden. Toen Maria aankwam in de Nederlanden was er net een roerige tijd aangebroken, sinds 1517 was het protestantisme in opkomst, maar de katholieke Karel V was hier fel op tegen. Maria verplaatste het hofleven dat ze in Mechelen had opgebouwd naar Brussel en vestigde zich daar om de Nederlanden te besturen.

Tijdens haar regeringsperiode in de Nederlanden bleef Maria haar broer, de keizer, en de Bourgondische-Habsburgse politiek trouw. Ze hield ook zijn strakke regels met betrekking tot het geloof aan, ze trad op zijn verzoek op tegen groepen die het protestante geloof aanhingen, maar deed dit wel in veel mildere vorm dan haar broer. Maria was een groot bewonderaar van Erasmus en onderhield een sporadische briefwisseling met hem, ook met betrekking tot het geloof. Met betrekking tot religieuze zaken probeerde Maria zich zo veel mogelijk op de vlakte te houden. Na een wat aarzelend begin als regentes van de Nederlanden liet Maria uiteindelijk zien dat ze een vastberaden en vasthoudende regentes was. Ze bleef uiteindelijk 25 jaar in deze functie en vervulden diverse rollen.

Rollen en redenen

Maria was een sterke en intelligente vrouw, die zich dapper probeerde staande te houden in de overheersende mannenwereld. Ondanks dat zij een belangrijke functie vervulde kon ze eigenlijk niks zonder de toestemming van diverse mannen in haar omgeving. Ze was dan eigenlijk ook helemaal niet blij met haar rol als landvoogdes der Nederlanden, ze vond dat ze als vrouw noch gevreesd noch gerespecteerd werd. Ze verzocht haar broer meerdere malen om haar uit deze functie te ontslaan maar hij weigerde keer op keer. Uiteindelijk besloot ze zich te schikken in haar lot en haar positie zo goed mogelijk te benutten.

Inkomsten

Maria ontving inkomsten uit haar gebieden in Hongarije, maar deze waren vaak moeilijk te innen. Ze had dus meer financiële zekerheid nodig en dat kon haar positie als landvoogdes der Nederlanden haar bieden. Zij ontving hier namelijk een ruime vergoeding van 30.000 gulden voor. Een gigantisch bedrag in die tijd. Het was dus belangrijk om haar positie te behouden om zo ook financieel zekerheid te hebben. Wel merkte Maria dat ze steeds moeilijker contact kreeg met haar broer Karel. Alle communicatie ging in die tijd per brief en Maria kreeg steeds vaker antwoord van mensen uit de hofhouding van haar broer. Maria weigerde afgescheept te worden door iemand van de hofhouding en vocht dit aan bij haar broer, ze won de strijd uiteindelijk en hield direct contact met hem. Zo kon ze, gevraagd en ongevraagd, advies geven aan haar broer over zowel regeringszaken als persoonlijke en familiezaken.

Ze verkreeg van haar broer het recht tot patronage, dit betekende dat ze de edelen kon benoemen in posities en ambten en zo hun beschermheer (in haar geval beschermvrouwe) werd. Zo kon Maria zelf kiezen wie ze benoemde op welke positie en zo haar eigen machtspositie verstevigen. Zo verschoof de macht over de Nederlanden langzaam van Karel naar Maria.

De versterkte stad Mariembourg

De Nederlanden waren intern erg verdeeld en Maria maakte zich hier veel zorgen over. Daarnaast was ze ook ongerust over de plannen die de Franse koningen Frans I en Hendrik II maakte. De heren wilde graag delen van de Habsburgse Nederlanden aan Frankrijk toevoegen. Ze probeerde haar broer meerdere malen over te halen om een preventieve aanval op Frankrijk uit te voeren, maar hij negeerde haar. Karel V vond dat een vrouw zich niet met zulke dingen moest bemoeien. Maria nam het heft in eigen handen en besloot in 1542 in de buurt van het Belgische plaatsje Couvin een versterkte stad te bouwen. Ze vernoemde deze stad naar zich zelf; Mariembourg (Maria's Burcht). De Franse dreiging bereikte een hoogtepunt bij het Franse beleg van Metz (1553-1554). Keizer Karel V werd zo klem gezet door de Franse troepen, dat alleen het geld en de troepen van zijn zus, Maria van Hongarije, hem nog konden redden. Maria schijnt vriend en vijand te hebben verrast door zelf op het slagveld te verschijnen om haar troepen aan te moedigen.

Vereniging van de Nederlanden

Ondanks de vele problemen waar Maria mee te maken kreeg lukte het haar uiteindelijk om alle verschillende gebieden van de Nederlanden tot één bestuurlijke eenheid te verenigen. In 1543 werd met het Traktaat van Venlo ook het hertogdom Gelre als laatste Nederlandse gewest toegevoegd aan het bestuur van de Habsburgers. Vervolgens werd in 1549 de status van de Nederlanden als apart onderdeel van Habsburgse Rijk vastgelegd in de Pragmatieke Sanctie. Hierin stond vastgelegd dat de Nederlanden als één gebied geërfd zou worden door de toekomstige vorsten van Habsburg. Zo werd er meteen een definitief einde aan de verdeeldheid gemaakt.

Aftreden en overlijden

Haar broer keizer Karel V besloot op 25 oktober 1555 af te treden. Maria was haar broer nog steeds zeer toegewijd en besloot ook haar taken als landvoogdes neer te leggen. De nieuwe koning van Spanje en heer der Nederlanden, Filips II, probeerde Maria nog wel over te halen om te blijven maar zij weigerde dit, wel bleef ze Filips II en Emanuel Filibert van Savoye (landvoogd van de Nederlanden van 1555 tot 1559) nog een jaar lang helpen en van advies voorzien. Op 15 september besloten Maria, Karel en hun zus Eleonora te vertrekken naar Spanje om daar hun laatste dagen in rust in een klooster te kunnen door brengen.

Maria was gedurende de jaren van haar leven een belangrijke bemiddelaar geworden in de Habsurgse familie. Maria had geen bedreigende positie binnen de familie aangezien zij als ongehuwde weduwe zonder kinderen, geen aanspraak kon maken op enige erfenis. Haar advies werd dan ook vaak ter harte genomen en opgevolgd, ze had er immers geen persoonlijk belang bij. Na haar strijd met haar broer Karel met betrekking tot het direct contact was zij een belangrijk adviseur van hem geworden. Toen Karel zijn gezondheid achteruit ging werd de positie van Maria steeds sterker. Zij ging hem steeds meer vervangen en helpen bij het nemen van beslissingen als hij daar niet toe in staat was. In februari 1558 overleed Eleanora, de gezondheid van Karel ging nog verder achteruit. Maria verzorgde haar broer zo goed mogelijk tot aan zijn dood in september 1558. Maria werd overmand door verdriet na het verlies van haar zus en broer zo kort na elkaar. Ze kreeg twee hartaanvallen en overleed uiteindelijk op 18 oktober 1558 in de Spaanse plaats Cigales.

Algemene reputatie Maria van Hongarije

Maria stond bekend als een zeer getalenteerde en opmerkelijke persoonlijkheid. Ze was geïnteresseerd in de kunst uit de Renaissance en gaf deze kunstvorm de ruimte om uit te groeien onder bescherming van het Brusselse hof. Ook was Maria verslaafd aan de jacht, wat toentertijd een belangrijk onderdeel van de hofcultuur was. Het leverde haar de bijnaam de "mannelijke jageres" op, ze weigerde namelijk in dameszit te rijden tijdens de jacht, maar reed mee in de rijzit, aan elke kant één been. Ongehoord voor een vrouw in haar tijd. Ze was graag in de Henegouwse stad Binche en liet daar een prachtig paleis bouwen. Helaas werd dit kasteel tijdens de oorlog met de koningen van Frankrijk vernietigd, voordat het helemaal klaar was.

Beeldvorming

Maria is in de algemene beeldvorming vooral omschreven als hard, koppig en weinig vrouwelijk. In alle verhalen wordt ook de nadruk gelegd op het feit dat Maria vrijwel geen politieke macht had en aan de hand van haar broer Karel moest lopen. Omdat Maria zo lang weduwe is geweest wordt haar leven vaak ook als een droevig leven gezien. Dit wordt versterkt door de portretten die er zijn gemaakt van Maria ten tijden van haar regentschap over de Nederlanden. Hierop is zij steevast afgebeeld als een weduwe, gekleed in het zwart en met een witte weduwekap, een beeld wat zij dus bewust wilde uitdrukken. Omdat Maria haar tante Margaretha opvolgde als landvoogdes werden de twee vaak met elkaar vergeleken en Maria trok hierbij vaak aan het kortste eind. Maar dit beeld is langzaam aan het veranderen, er is namelijk gebleken dat haar invloed als landvoogdes voor haar tijd wel degelijk groot was. Maria volgde de instructies van haar broer weliswaar in grote lijnen op, maar Karel was vaak ver weg en kon niet alles controleren. Ze had ook de vrijheid gekregen om zelf de edelen te benoemen en ze werd over het algemeen vertrouwd omdat ze één van de belangrijkste informanten van keizer Karel was en direct toegang tot hem had.

Weduwschap
Ook het weduwschap van Maria wordt tegenwoordig vanuit een andere hoek bekeken. Het wordt nu meer gezien als een uiting van Maria om een status op te bouwen van respectabele maar ongebonden vrouw. Ze heeft diverse huwelijksaanzoeken ontvangen na het overlijden van haar man, maar ze heeft ze allemaal afgewezen. Waarom ze dit deed is niet helemaal duidelijk maar er wordt vermoed dat ze dit deed omdat de status van de aanstaande bruidegom te min was of omdat zij niet langer een pion wilde zijn in de Habsburgse familiepolitiek.

Dame van stand

Door Maria's afkomst en opvoeding had ze een sterk besef van haar stand, ze vond dat ze boven iedereen, behalve Karel en in iets mindere mate Ferdinand, stond. Ook door de gebeurtenissen in haar leven werd Maria gevormd tot de persoon die ze uiteindelijk werd. Als jonge koningin van een in oorlog verwikkeld Hongarije had ze niet bepaald macht. En toen ze uiteindelijk op vlucht sloeg werd ze een ronddwalende koningin zonder macht, geld, land of kroon. Ondanks dat haar beperking aan macht grotendeels gelegen was in het feit dat zij simpelweg een vrouw was, werd zij toch wel als vorstin en landvoogdes geaccepteerd. En dat was best een prestatie in haar tijd. Als landvoogdes was ze niet zo heel erg geliefd onder de bevolking maar in haar functie als vorstin en het feit dat ze een Habsburgse was bezorgde haar behoorlijk veel aanzien.

Lees verder

• Amalia van Solms-Braunfels (1602-1675)
• Amelie van Nieuwenaer (1539 - 1602)
• Jacoba van Beieren: Gravin van Holland & Zeeland (1401-1436)
• Judith, de freule van Dorth (1847-1799)