Staatsinrichting van het oude Athene in de klassieke tijd

De stad Athene en heel de streek Attiká was gewijd aan de godin Athèna. De wijk aan de voet van de Acropolis vormt de oude stad van Athene en wordt Plaka genoemd. In tegenstelling tot de weelderige tempels en openbare gebouwen waren de oudste privéhuizen tot in de klassieke tijd uitgesproken eenvoudig. De ontwikkeling van de polis, een uniek verschijnsel van gelijktijdige politieke macht en creatieve geest, zou zonder een wijziging van de op land gerichte gezindheid van de Atheners niet mogelijk geweest zijn. In 594 v.Chr. voerde Solon belangrijke hervormingen in. Een polis had gemiddeld een omvang van 10x10 kilometer. De stadstaat van Athene daarentegen had de grootte van onze huidige provincie Drenthe.

• Algemeen
• De wederopbouw van de stad Athene
• Staatsinrichting
• Bestuurlijke hervormingen
• Rechtspraak

Algemeen

Het gebied van Attiká, de omringende streek van Athene, telde in 500 v.Chr. nog geen 180.000 inwoners. De steden Athene en Argos vonden het niet nodig kolonisten uit te zenden naar bijvoorbeeld Sicilië. Zo bood de eenwording met Attiká de stad Athene voldoende uitwijkmogelijkheid. Van de toenmalige vijftien stadspoorten is het Dipylon (dubbele poort) de enige, waarvan heden ten dage nog een bezienswaardige ruïne over is. De Hiera Odos (heilige straat) leidde van Athene naar het heiligdom van Dèmètèr in de stad Eleusis. Omstreeks 600 v.Chr. was de stad deel gaan uitmaken van de stadstaat Athene en diens vesting bewaakte de toegangswegen naar de Peloponnèsos, Thebè en het noorden van Griekenland.

Het verlenen van asiel

Het heiligdom van de nimphe (bruid) heeft van de zevende tot aan de derde eeuw voor Christus een belangrijke rol gespeeld in het dagelijks leven. In dit kader werden er wijgeschenken aan de nimphe gewijd en is er sprake van een bruiloftsbad (reiniging). Bij de altaren van Apollon Patroös en Zeus Agoraios vonden van oudsher vogelvrijen en bannelingen asiel. Ze waren daar veilig voor menselijke macht als het hen gelukte met een laurier- of olijftak op het altaar te vluchten. Deze smeekbede (iketeria) kwam voort uit een oude traditie, volgens welke hulp zoeken in heilige bossen of bij een godgewijde boom, asiel opleverde. Heilige grond werd gewijd door een steen rechtop te stellen en de steen te overgieten met olie (plengoffer). De graal is ontleend aan het Perzische woord ghr, wat als betekenis heeft parel of steen met graveringen.

De wederopbouw van de stad Athene

Na de verwoesting door de Perzen in 479 v.Chr. van Athene, waarbij onder meer de oude tempel van Athèna werd verwoest, liet de staatsman en veldheer Kimon de agora (markt) in eigentijdse stijl weer opbouwen en verfraaien met rijen van edele platanen. Tevens werd op de fundamenten van een ouder Parthenon dat dateerde van 566 v.Chr. begonnen met bouwen van een nieuwer Parthenon. Tussen de vijfde en vierde v.Chr. werd de agora van alles ontdaan, wat niet direct met handel en verkeer te maken had. Tragedies en komedies verhuisden naar het Dionysios-theater en atletiekwedstrijden vonden voortaan plaats in het door Lykourgos gebouwde stadion. De bekende schrijver Hèrodotus was Athene zeer toegewijd. De Akademie van Plato en de Kolonis-heuvel waren eens de plaatsen waar de wijsgeer Plato, geboren in 427 v.Chr., onderricht gaf en de epheben het tegen elkaar opnamen in een wedkamp. Andere wijsgeren waren Sokrates en de in Makedonia in 384 v.Chr. geboren Aristoteles, die op de leeftijd van 17 jaar van Stageira naar Athene verhuisde. Volgens Sokrates en Plato was er een nauwe samenhang tussen kennis en deugd. Sokrates stond verder bekend met het aanvallen van tekortkomingen van iets en Plato had als motto niets ooit is, maar alles wordt. Aristoteles was leraar van Alexander de Grote en had als motto niets is standvastig.

In de stadswijk Kolonis werden Periklès en Sophokles geboren, die daardoor zich aan elkaar verbonden voelden. Tenslotte zorgden de koningen van Pergamon in Klein-Azië en Egypte, de opvolgers van Alexander de Grote, ervoor dat bovengenoemde markt onder dak werd gebracht. Ze lieten de bestaande kraampjes afbreken en bouwden geweldige stoa's (wandelgangen) van Hymettisch en Pentelisch marmer. De Hellinistische tijd vormt de schakel tussen het klassiek Griekenland 500-325 v.Chr. en het keizerlijke Rome. Omstreeks 454 v.Chr. begon de bloeitijd van de stad Athene. Keizer Hadrianus (76-138 n.Chr.) ontving van de stad Athene het ereburgerschap, omdat hij de stad gedurende zijn verblijf met edele bouwwerken, zoals bijvoorbeeld de Boog van Hadrianus, verfraaide. De Helleense steden kenden een regeringsperiode van acht jaar.

Staatsinrichting

In de tijd van de mythische koning Kodros betekende het jaar 1065 v.Chr. het einde van het koningschap in Athene. Zoals in veel andere Ionische steden waren er in Attiká oorspronkelijk vier stammen, verdeeld in broederschappen. De oorsprong van deze vierdeling is onduidelijk. Daarna volgde de opkomst van de stadstaten. De hoofdmagistraat (archont) werd eerst voor het leven, daarna voor tien jaar en tenslotte voor een jaar benoemd. Daarna kwamen achtereenvolgens aan bod de archont basileus, wat een koninklijke titel was, die religieuze en juridische zaken onder zijn beheer had en de archont polemarchos, belast met militair gezag (Ptolemeeën) en de zes thesmothetai die toezicht hielden op het toepassen van wetten in algemene zin. Al deze negen overheidspersonen kwamen voort uit de betere families. Zonder een krans te dragen kon er geen gewijde handeling plaats vinden, geen processie, wedstrijd en gastmaal worden bijgewoond en geen staatsambt bekleed te worden. Archonten namen hun mirtekrans uit mededogen dan ook af als ze als rechters een doodsvonnis uitspraken. Tussen 650-510 v.Chr. was er de opkomst van het fenomeen tyran, een heerser kon daarbij buiten de wetten om regeren, had aanvankelijk geen ongunstige betekenis totdat er misbruik van werd gemaakt. Van 546-510 v.Chr. heersten de Peisistratiden over de stad Athene. De tyrannie kenmerkte zich door een wisselend karakter en was sterk afhankelijk van de persoon in kwestie.

Bestuurlijke hervormingen

Door invoering van de munt naar het model van Lydïë kregen de kooplieden macht over de boeren. In 594 v.Chr. stelde Solon, met volmacht van het volk, orde op zaken door alle landbouwschulden nietig te verklaren door de rechten van schuldeisers te annuleren. Ook konden er geen leningen meer met de eigen persoon als inzet worden afgesloten. Tevens werden belangrijke hervormingen in het klassesysteem doorgevoerd. Niet afkomst maar welstand werd bepalend. Er bestonden vier klassen, waarvan de drie hoogste klassen dienstplichtig waren en hun eigen wapenuitrusting dienden mee te nemen. Kleisthenès, die net als Periklès tot de familie van de Alkmeoniden behoorde, stelde in 509 v.Chr. de wetten van Solon weer in en vernietigde daarmee in één klap de vier oude Ionische clans. Hij voerde behalve 100 demen ook tien nieuwe districten in, die niet meer op familieverbanden maar op territoriale indeling berustten. Deze waren samengesteld uit 3 groepen van bestaande demoi, de stad Athene, de kust en het binnenland. Deze 10 stammen vaardigden ieder 50 man af in een nieuwe Raad, de Boule. Deze voor één jaar gekozen Raad bereidde het werk voor van de volksvergadering, die door loting werden aangewezen. Deze volksvergadering kwam om de negen dagen bijeen. De leden met een ambtstermijn van 5 weken (prytany), kregen een vergoeding op basis van het loon van een ambachtsman of van een arbeider. Desondanks kwam slechts een fractie van de 40.000 stemgerechtigden bij een vergadering opdagen.

Reorganisatie van het leger

De vroegere legerhoofden werden vervangen door tien jaarlijks gekozen competente generaals (stratègos) één per stam onder het oppercommando van een archont polemarchos. Om de terugkeer tot de tirannie eens en vooral te verhinderen, voerde hij het ostracisme in. De marine in Athene was volstrekt anders georganiseerd. Het commando over de schepen was voorbehouden aan de rijkere burgers, die eveneens aansprakelijk waren voor de operationele kosten. Dit gaf nogal eens fricties. De bemanning bestond in de begintijd uit betaalde beroepskrachten.

Rechtspraak

Sinds oeroude tijden hield op de Areopagos (Arèsheuvel) een rechtbankzitting, die aanvankelijk over alle moorden en later over misdrijven tegen de godsdienst oordeelde. De Atheners waren veel godsdienstiger dan de rest van de Grieken. Tegen het eind van de zevende eeuw waren er in Athene negen magistraten aan de macht. De niet-stemgerechtigde inwoners van de polis werden als metoiken betiteld. Voor de meer dan tien Atheense gerechtshoven, die op de agora of in de directe omgeving zetelden, moesten aanklager en aangeklaagde in persoon verschijnen en getuigen. De getuigen werden vaak door beroemde retoren gemaakt en door hun cliënten uit het hoofd geleerd. Beroemde retoren in de vierde eeuw waren onder meer Demosthenes en Hypereides. Voor vrouwen maakten de Atheners een uitzondering, die hoefden niet voor het gerecht te verschijnen. Toen Aspasia, de vrouw van Periklès werd aangeklaagd wegens asebeia en koppelarij liet zij zich vertegenwoordigen door haar man. Die kon haar alleen redden door de rechters om vrijspraak te smeken. Dit moet zich op de agora hebben afgespeeld en wel in de Heliaia, het gebouw van het hoogste gerechtshof. De volksrechtbanken (Heliaia) waren commissies van 200 of meer leden, alleen door het lot aangewezen uit 6000 gezworenen burgers boven de 30 jaar (schervengericht), die verbanning voor 10 jaar uit Attika kon opleggen. Het presentiegeld voor juryleden werd door Kleon verhoogd van 1 naar 3 obolen per zittingsdag. Daarbij had een drachme een waarde van 6 obolen.

Schervengericht (ostracisme)

Westelijk van de Acropolis is de Pnyx gelegen, de heuvel waarop de Atheense volksvergadering tot in de Romeinse tijd bijeenkwam. Er waren geen zitplaatsen voorhanden. Op deze plaats was voor de eerste maal in de wereldgeschiedenis een burgerij bij de regering van een stad betrokken in de vorm van vrije, onbesproken burgers (ekklesia tou demou). Aan hen werden de ideeën van de verschillende staatslieden voorgelegd, die dan al dan niet konden worden goedgekeurd. Als stembriefjes dienden kiezelstenen, bonen of schelpen. Iedere gekozen burger had het recht wetsvoorstellen in te dienen, die echter niet in strijd mochten zijn met een bestaande wet. Zodoende kon ieder lid mee beslissen of er een ostracisme (schervengericht) zou plaatsvinden. Zo werd bijvoorbeeld Alkibiades in 415 v.Chr. op het meest ongelegen moment van Sikelia teruggeroepen om hem wegens schending van de hermen een proces aan te doen. Deze week vervolgens uit naar Sparta. De Atheense staatsman en redenaar Lykoergos (390 - 324 v.Chr.) breidde de heuvel Pnyx uit met trappencomplexen, wandelpromenades en monumentale poorten.

Het Arginusenproces

Een ander geval was het Arginusenproces. De volksvergadering, niet de gewone rechtbank, veroordeelde zes strategen onder wie een zoon van Periklès en Aspasia, ter dood. Deze had in 406 v.Chr. met de andere admiraals in de zeeslag bij de Arginusische eilanden voor Lesbos de Spartanen vernietigend verslagen. De Spartanen verloren aldaar omstreeks 70 schepen, de Atheners 25. Desondanks waren de Atheners laaiend toen ze vernamen, dat zes van hun strategen de talrijke Attische schipbreukelingen niet hadden gered, omdat er een hevige storm was. Daarna richtte de volkswoede zich tegen hen. Sokrates die op de dag van dat proces de voorzitter van de Raad van 500 was, zette zich tot het uiterste in, door zich vooral op het rechtvaardigheidsgevoel van de Atheners te beroepen. Het mocht echter niet baten. In hun plaats werden naast Konon twee nieuwe veldheren gekozen zijnde Adeimantos en Filokles.

Lees verder

• Athene in oude tijden
• De Argolis in oude tijden
• Kreta in oude tijden
• De stad Sparta in de periode vanaf 1000-280 v.Chr