Het Grieks theater tijdens de klassieke oudheid

Het Grieks theater tijdens de klassieke oudheid Het theater was in Griekenland tijdens de klassieke oudheid meer dan entertainment. Het was een hoeksteen van de cultuur. Griekse toneelschrijvers konden er hun creativiteit en ideeën kwijt en werden hiermee heel beroemd. Nog steeds erkennen huidige toneelschrijvers, regisseurs en acteurs hun belang aangezien heel wat van hun stukken ook nu nog worden gespeeld. Hoe ontstond het theater eigenlijk? Welke soorten theater had men? Hoe verliep een voorstelling in het oude Griekenland?

Het ontstaan van Grieks theater

Goden liggen aan de basis

Goden waren heel belangrijk voor de Grieken. Zo bouwden ze niet enkel tempels om goden te eren of om offers te brengen. Men zou ook goden gunstig stemmen door aan hen feesten te wijden. Deze feesten gingen gepaard met processies waarin offerdieren meeliepen. Deze dieren waren omringd door jongemannen die verkleed waren.

 Dionysus, de god van emotie, wijn en plezier / Bron: Yann Forget, Wikimedia Commons (Publiek domein) Dionysus, de god van emotie, wijn en plezier / Bron: Yann Forget, Wikimedia Commons (Publiek domein)
Dionysia
Dionysus was niet enkel de god van de landbouw en vruchtbaarheid. Hij was ook de god van de wijn, het leven, de emotie, plezier en dans. Zijn gedrag dat bij zijn cultus hoorde was vreemd en extreem. Hij was zo extreem dat vele Grieken deze god beschouwden als een buitenlander.

Het feest, de Dionysia, dat men organiseerde, ging gepaard met een processie waarbij de satyrs, mytische halfdierlijke en halfmenselijke gezellen van Dionysus, uitgebeeld werden door jongemannen die zich zo hadden verkleed. De gemaskerde satyrs dansten er op los terwijl de dieren werden geofferd. Het vlees van de geofferde dieren werd daarna opgegeten door de aanwezigen en de wijn vloeide rijkelijk. Er werd op straat gezongen en gedanst. Dionysus was een heel geliefde god bij vrouwen wat dan ook verklaarde waarom zoveel vrouwen op dit feest aanwezig waren. Door het vele dansen, zingen en drinken ging dit feest dan ook vaak gepaard met seksuele losbandigheid.

Van offerfeest naar theater?

Het driedaags festival ter ere van Dionysus kan beschouwd worden als het ontstaan van theater. De zinnen die het koor zong tijdens het festival en de fluit- en harpmuziek die de tekst begeleidden, zijn de eerste vorm van toneel. In de 6de eeuw voor Christus werd een nieuw element toegevoegd aan de geritualiseerde dramatische scènes die werden opgevoerd, namelijk een dialoog met het koor. Sommige historici beschouwen dan ook dit als het begin van het Griekse drama.

Soorten theater

Tragedie

In de 5de eeuw voor Christus speelden twee acteurs samen met het koor. De opvoeringen duurden vaak een groot deel van de dag. Er werden dan ook drie stukken, drie tragedies, na elkaar gespeeld. Deze tragedies werden gevolgd door een satyrspel. Een tragedie of een treurspel was een stuk dat een ernstige inhoud had en dat meestal slecht afliep. Dat kon gaan over een jongen of een meisje dat levend werd begraven tot een moeder die haar kinderen vermoordde.

Komedie

Tussen de Perzische oorlogen door hadden de Grieken meer behoefte aan iets luchtigers, iets grappigs waardoor de komedie werd geboren. Een komedie of een blijspel werd opgevoerd om mensen te doen lachen. Dit verkreeg men door een stuk te tonen waarin er sprake was van persoonsverwisselingen of misverstanden. Ook een pak rammel of wat vloeken werd vaak gebruikt om mensen aan het lachen te brengen.

Bovendien had men heel wat aandacht voor het uiterlijk van de personages en zorgde men er voor dat bepaalde personages zoals de dikkop of een tandeloze meid op zich al grappig waren. Ook hield men rekening met het karakter van het personage waarbij men ook dat in de verf probeerde te zetten. Een gestampte boer, een vrek of een bluffer waren personages die dan ook vaak betrokken werden in een komedie. Deze opvoeringen werden heel populair en konden rekenen op heel wat toeschouwers.

Satyrspel

Het satyrspel is als toneelsoort verloren gegaan. Het was een spel waarin een koor van satyrs voorkwam. De satyrspelen waren wellicht een mengeling van tragische, komische, religieuze en obscène elementen die toch luchtig genoeg waren om de drie tragedies af te sluiten.

Hoe organiseerde men een voorstelling?

Regie

Rijke burgers wedijverden met elkaar in het brengen van de mooiste voorstellingen. Deze producenten, choregoi, werden door de archon, een belangrijke gezagsdrager van Athene, uitgekozen. Elke choregos kreeg maximum drie toneelspelers en één toneelschrijver toegewezen. De choregos mocht niet zelf zijn toneelschrijver kiezen, dat deed de archont voor hem. De archont baseerde zich bij zijn keuze op een fragment uit een werk van een toneelschrijver.

De taak van de choregos bestond eveneens uit het aanstellen van een professionele koorleider. Ook moest hij zorgen voor de nodige kostuums, rekwisieten en decors. Op de dag voor de voorstelling paradeerden de choregoi en hun gezelschappen voor het publiek. Op de dag van de voorstelling werden diezelfde gezelschappen en het stuk dat ze brachten, beoordeeld door een tiental juryleden.

Toneel in Athene

Oorspronkelijk speelde men op de agora, de marktplaats. Later verhuisde men naar een terrein niet ver van de Dionysustempel. De zuidelijke helling van de Akropolis vormde een natuurlijk theater waardoor zo het eerste theater van de wereld ontstond.

Het publiek

Het publiek bestond uit magistraten, hoge ambtenaren, priesters, hoge functionarissen en rijke burgers. Voor een toegangsbewijs moest men al snel een dagloon van een arme uitgeven. Het publiek bestond ook hoofdzakelijk uit mannen. Wellicht bezochten vrouwen pas in de 4de eeuw voor Christus het theater.

Tijdens de voorstelling kon men snoep kopen en wijn drinken. Aristoteles merkte ooit op dat men het drinken van wijn kon gebruiken als parameter voor de kwaliteit van het stuk. Hoe slechter het stuk, hoe meer wijn er werd gedronken.

Het theater als bouwwerk

Bron: Jerzy Strzelecki, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)Bron: Jerzy Strzelecki, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)
Opbouw
Het theater was op een heuvelflank gebouwd. De rijen stenen banken waar het publiek op zat, lagen in een brede halve cirkel. Het had de vorm van een hoefijzer. Sommige theaters, zoals het theater van Athene en van Epidaurus, konden plaats bieden voor 15.000 toeschouwers. De zitbanken waren van marmer. De zitplaatsen van de priester en de belangrijke burgers hadden leuningen.

Alle toeschouwers hadden goed zicht op de orchestra, de plaats waar de muzikanten zaten, en op het speelvlak. Het lagere deel van van het speelvlak werd ook het proscenium genoemd. Op het proscenium werden deuren en zuilen geschilderd.

Het koor kwam via de zijkanten op. Het gebouw achter het speelvlak werd de skene genoemd. Er waren drie deuren waarlangs de acteurs konden opkomen. De hoofdrolspelers namen steeds de middelste deur. De andere acteurs die nauwelijks aan het woord kwamen, namen de zijdeuren.

Van stellages naar een stenen theater

Oorspronkelijk werden toneelvoorstellingen gegeven op stellages op de agora. De banken voor het publiek waren oorspronkelijk van hout maar werden later vervangen door marmeren banken.

Het toneelgebeuren

De acteurs

De acteurs waren mannen. Ook vrouwenrollen werden door mannen gespeeld. Er waren voor elke trilogie die werd opgevoerd slechts drie acteurs nodig, ook al bestond een doorsnee trilogie uit zestien à zeventien rollen. De drie acteurs moesten dus alle rollen op zich nemen. De acteurs verduidelijkten aan het publiek dat ze een nieuw personage speelden door een ander kostuum aan te trekken. Ook maskers werden gebruikt om het publiek te duiden dat het om een ander personage ging.

De acteurs werden door de staat betaald.

 Het masker in het Grieks theater had meerdere functies / Bron: Marie Lan Nguyen, Wikimedia Commons (Publiek domein) Het masker in het Grieks theater had meerdere functies / Bron: Marie Lan Nguyen, Wikimedia Commons (Publiek domein)
Maskers
Alle acteurs en koorleden droegen maskers. Maskers waren handig omdat ze de trekken van het personage, die op het masker geschilderd werden, beter konden verduidelijken. Bovendien kwamen de mannelijke acteurs die een vrouwelijke rol speelden overtuigender over.

Het masker was niet enkel om de gelaatstrekken beter te visualiseren maar ook om de klank te ondersteunen. De grote opening voor de mond van de maskers versterkten het geluid waardoor de mensen die bovenaan de tribune zaten ook nog duidelijk konden horen wat de acteurs zongen of vertelden.

De maskers waren van repen geïmpregneerd linnen en werden gemodelleerd op het gezicht van de acteur. Het licht, stijf masker dat hierdoor ontstond werd beschilderd. Satyrmaskers waren rood en vrouwenmaskers meestal wit.

Koor

Het koor bestond uit twaalf tot vijftien leden. Ook zij droegen vaak maskers of kostuums. Hun taak bestond eruit om de scènes in te leiden en de situatie te becommentariëren. Ook voerde het koor dialogen met de acteurs of wees het hen terecht. Tevens kon het koor ingeschakeld worden om de acteurs op scène te ondervragen.

Kostuums

Omdat men slechts met drie acteurs deze stukken speelde, moest men dus heel snel van rol kunnen veranderen vandaar dat de kostuums meestal heel eenvoudig waren.

De kostuums van de acteurs waren meestal gebaseerd op de normale kledij die men toen droeg. De tunica en de mantel vormden hierbij de basis. Aan de mantel of tunica werden mouwen toegevoegd. Dit had vooral een praktische reden. De maand waarin het belangrijke feest ter ere van Dionysus werd gehouden was februari. Toen kon het behoorlijk koud zijn in Griekenland, vandaar dat men mouwen toevoegde voor de acteurs.

Kostuums konden ook uit iets anders bestaan. Zo was het kostuum van een satyr een harige lendendoek met fallus en staart.

Bij het spelen van komedies waren de kostuums veel grotesker en maakte men gebruik van dikke buiken of achterwerken.
Kostuums, rekwisieten, maskers en decors werden bekostigd door de producent.

Decor

Sophocles was de eerste toneelschrijver die gebruik heeft gemaakt van decors. De decors waren oorspronkelijk minimaal. De vrijstaande decorstukken waren twee- of driezijdig zodat men ze kon omdraaien bij een scènewisseling. Doeken werden eveneens gebruikt om bepaalde zaken te duiden. In tegenstelling tot het Romeins theater had men echter geen afgesloten theater dus gebruikte men de natuurlijke achtergrond als decor.

Beroemde toneelschrijvers

Sophocles

Sophocles werd geboren in 496 voor Christus. Hij was een goed danser en musicus. Hij schreef ook toneelstukken en bracht volgens Aristoteles de tragedie tot een hoger niveau. Nadat hij zijn eerste zege behaald had in 468 voor Christus bleef hij het Grieks theater domineren tot zijn dood in 406 voor Christus. Hij bracht dan ook enkele vernieuwingen met zich mee. Zo wijzigde hij het aantal sprekende acteurs van twee naar drie.

Euripides

Euripides was geboren in 486 voor Christus. Hij behaalde in 441 voor Christus zijn eerste zege. Hij stierf in hetzelfde jaar als Sophocles. Alhoewel Sophocles populairder was, durfde ook hij vernieuwing aan. Hij wou breken met de stijl van Sophocles en probeerde te ontsnappen aan de overbekende verhalen die werden gespeeld. Hij speelde met de verhaallijnen en wijzigde hierdoor vaak het gekende verhaal. Dit zorgde er dan weer voor dat het publiek geboeid bleef. Ze waren nieuwsgierig en wilden graag weten wat hij had veranderd aan het verhaal.

Lees verder

© 2016 - 2024 Pops, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
De Griekse TragedieDe Griekse TragedieDe Griekse tragedie, al eeuwenoud en vandaag de dag worden sommige tragedies nog steeds opgevoerd. Maar hoe is de traged…
Theatervorm: TragedieAl voor onze jaartelling maakten de Grieken toneelstukken over helden of goden met wie het slecht afliep. In de loop van…
Masker, hun gebruik en betekenisMasker, hun gebruik en betekenisMaskers spreken tot onze verbeelding en komen in de hele wereld voor. Een oorspronkelijke functie was om de dode te besc…
Cross-dressing doorheen de geschiedenis van het theaterCross-dressing doorheen de geschiedenis van het theaterWanneer een persoon kledij van het andere geslacht draagt, noemen we dit fenomeen cross-dressing. De fascinatie voor cro…

Wie werden er vervolgd in de Tweede Wereldoorlog?Wie werden er vervolgd in de Tweede Wereldoorlog?Het is algemeen bekend dat de Joden in de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s werden vervolgd en in concentratiekampen we…
Dorothea Binz en haar wrede misdaden in RavensbrückDorothea Binz en haar wrede misdaden in RavensbrückDorothea Binz is niet zo bekend als de beroemde nazi-kopstukken, maar ze bezorgde tijdens de Tweede Wereldoorlog duizend…
Bronnen en referenties
  • Inleidingsfoto: Copyright © 2004 David Monniaux, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)
  • Beschavingen 2, T. Groffi en J. Heus, uitgeverij Plantyn, 1996, ISBN 90- 301- 5588-4
  • Stad in de Oudheid, Peter Conolly en Hazel Dodge, uitgeverij Könemann, 1998, ISBN 3-8290-1106-7
  • Ruïnes spreken - Leven in de eerste steden, R.J. Unstead, Davidsfonds Leuven, 1982, ISBN 90 6152243 9
  • Afbeelding bron 1: Yann Forget, Wikimedia Commons (Publiek domein)
  • Afbeelding bron 2: Jerzy Strzelecki, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)
  • Afbeelding bron 3: Marie Lan Nguyen, Wikimedia Commons (Publiek domein)
Pops (143 artikelen)
Laatste update: 18-11-2016
Rubriek: Kunst en Cultuur
Subrubriek: Geschiedenis
Bronnen en referenties: 7
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.