Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - etsen

Rembrandt van Rijn was niet alleen een voortreffelijke schilder. Hij was ook een magische etser. Zijn eerste etsen waren vooral voorstudies voor zijn schilderijen. De na 1640 gemaakte etsen zijn vooral originele kunstwerken. Dankzij zijn etsen, al tijdens zijn leven gewild bij verzamelaars, verspreidde de roem van Rembrandt zich door heel Europa. Tussen de verschillende staten van een ets kunnen grote verschillen bestaan. Rembrandt wist de etstechniek als geen ander te gebruiken om etsen te vervaardigen met een krachtige poëtische expressie.

Het belang van de etsen van Rembrandt van Rijn

Rembrandt maakte tijdens zijn leven circa 290 etsen. De etsen van voor 1640 zijn vaak reproducties van zijn schilderijen. Zijn beroemdste etsen maakte Rembrandt na 1640. Die etsen zijn originele scheppingen, die hun buitengewoon krachtige poëtische en artistieke expressie ontlenen aan de manier waarop licht en donker wordt aangegeven. Door de fraaie effecten die Rembrandt met zijn etsen wist te bereiken wordt hij wel een magische etser genoemd, wellicht de grootste die ooit heeft bestaan.

Het maken van etsen was voor Rembrandt zeker geen bijzaak. Zijn etsen werden in zijn eigen tijd erg gewaardeerd. Ze waren, hoewel ze vaak klein van formaat zijn en vaak onvoltooid lijken, bestemd voor een Europees publiek. Door zijn etsen verspreidde de faam van Rembrandt zich door heel Europa.

Het maken van prenten met behulp van metalen platen

In het midden van de vijftiende eeuw werden er, in Duitsland en in Italië, voor het eerst prenten gemaakt met behulp van metalen platen. De kopergravure ontstond door twee oudere technieken, het afdrukken van in houtblokken gesneden voorwerpen en het graveren van decoraties in zilver, met elkaar te combineren.

De vernieuwende en grote kunstenaar Albrecht Dürer (1471-1528) wist de kopergravure te vervolmaken. Zijn kopergravure met St. Eustachias (1504), met zijn subtiele schakeringen van licht en schaduw, is een meesterwerk. In een fraai landschappelijk decor hebben de honden een waakzame begrijpende blik en slaat het paard weerspannig met zijn achterbenen. Er zwermt zelfs een zwerm vogels rondom de toren op de heuvel. Het betreft overigens geen nuchtere weergave van de werkelijkheid, maar een openbaring Gods in de schoonheid van de natuur.

De techniek van het etsen

De etstechniek

Voor het etsen werd een koperen plaat gebruikt van bijvoorbeeld 2 mm dik, die aan een kant helemaal glad was gemaakt. De plaat werd bedekt met een dunne waslaag. Met een stalen pen tekent de kunstenaar door de waslaag heen. De plaat wordt dan enkele minuten in een zuurbad gelegd. Het zuur vreet zich in (etsen) in de door de kunstenaar met de naald getrokken lijnen. Na het verwijderen van de was wordt met een dot katoen inkt op de plaat gewreven. Na het voorzichtig schoonmaken van de plaat blijft de inkt achter in het door het zuur uitgebeten groeven. Op de plaat wordt een vochtig vel papier gelegd. In de etspers wordt het vel papier tegen de plaat gedrukt. De tekening wordt in spiegelbeeld afgedrukt op het vel papier.

De droge naaldtechniek

Rembrandt gebruikte ook de droge naaldtechniek. Met een droge naald (een puntig, soms van een diamantje voorzien werktuig) kraste Rembrandt rechtstreeks in de koperen plaat, of hij graveerde de koperen plaat met een burijn (graveerstift). Met een burijn kon hij diepere groeven maken. Niet zelden combineerde hij in een ets de droge naaldtechniek met de etstechniek.

Verschillende versies

In het bijschrift van een afbeelding van een door Rembrandt gemaakte ets wordt soms de staat vermeld. Dit verwijst naar de diverse opeenvolgende stadia (bijgewerkte versies) van dezelfde ets. Rembrandt heeft ruwweg éénderde van zijn etsen bijgewerkt. Er zijn etsten van hem bekend die de tiende staat hebben bereikt.

Het bijwerken van etsen kan op verschillende manieren:

• delen van de voorstelling weg polijsten ('uitgummen') en opnieuw beginnen
• lijnen verdiepen, door ze dieper te maken met een burijn
• de plaat langer in het zuur laten liggen, waardoor de lijnen dieper worden
• zakken toevoegen op een (nog) niet bewerkt gedeelte van de plaat
• meer of minder inkt aanbrengen op de koperen plaat

Verschillen tussen de afdrukken

Het tekenen met een stalen pen in een met was bedekte koperplaat geeft lijnen van gelijke dikte. Van een geëtste koperplaat kunnen circa 50 afdrukken van uitmuntende kwaliteit en 200 afdrukken van goede kwaliteit worden gemaakt.

Door het rechtstreeks tekenen met een droge naald in een niet met was bedekte koperplaat wordt het metaal aan weerszijden van de lijn omhoog gedrukt. De braam die ontstaat neemt de inkt op. Er ontstaat een fluweelzachte lijn. Als niet met een droge naald maar met een burijn wordt gewerkt ontstaat er bij het afdrukken een scherpe, harde lijn. Van een met de droge naaldtechniek gemaakte plaat kunnen niet meer dan tien afdrukken van goede kwaliteit worden gemaakt, want de braam slijt snel af. Door een versleten plaat opnieuw te bewerken kan een nieuwe oplage (staat) worden gedrukt.

De gebruikte papiersoorten

De meeste etsen werden door Rembrandt afgedrukt op papier. Het papier was toentertijd van lompen gemaakt. Iedere papiermaker had zijn eigen watermerk en de watermerken in het door Rembrandt gebruikte papier kunnen met de röntgentechniek zichtbaar worden gemaakt. Zo weten we dat Rembrandt op een door hem gekochte stapel papier veel verschillende etsen heeft afgedrukt.

De beste etsen werden door Rembrandt afgedrukt op Japans papier. Dit papier werd door de VOC meegenomen uit de Oost. Het gelige papier, zonder watermerk, geeft bij het afdrukken een speciaal effect.

Enkele etsen van Rembrandt

Jezus geneest de zieken (honderd gulden prent)

In zijn tijd kostten kleine etsen van Rembrandt enkele stuivers en de grotere al gauw enkele guldens. De ets Jezus geneest de zieken wordt ook wel de honderd gulden prent genoemd, omdat hij in de zeventiende eeuw voor 100 gulden werd verhandeld, destijds een half jaarloon van een werkman.

Rembrandt heeft (met tussenpozen) enkele jaren (circa 1646-1650) aan deze ets gewerkt. Hij ging steeds meer de droge naald en de burijn gebruiken. De schaduwpartijen werden steeds rijker en Christus leek meer licht uit te stralen. Tussen de verschillende staten van deze ets bestonden dus duidelijke verschillen. Door het geleidelijk afslijten van de door de droge naald gemaakte braam bestaan er ook verschillen tussen de de afdrukken van een staat. Wellicht is dat de reden dat voor een uitzonderlijke goede afdruk circa 100 gulden werd betaald.

In deze Bijbelse voorstelling is de predikende Christus te zien die de zieken geneest. Er wordt geen bepaalde passage uit de bijbel afgebeeld. Rembrandt voegde in deze voorstelling bepaalde passages uit het evangelie van Mattheus samen. Als model voor de voorstelling dienden de mensen die Rembrandt had leren kennen in de Jodenbuurt: lieden in traditionele kledij, armen en bedelaars. Waarschijnlijk heeft geen kunstenaar de verschoppelingen van de samenleving met een groter mededogen afgebeeld dan Rembrandt. In deze ets beslaan ze de hele rechterhelft. Aan de andere kant staan de goedgeklede en gezonde mensen. De figuren tekenen zich duidelijk af tegen een donkere achtergrond. De gestalte van Jezus, in het midden van de voorstelling, domineert.

De drie kruisen

Rembrandt heeft tussen de verschillende staten van de ets diverse (soms minieme) wijzigingen aangebracht. Hij repareerde de schade (door het afdrukken kan een etsplaat worden beschadigd), corrigeerde het evenwicht tussen licht en donker, wiste sommige details uit en benadrukte andere details.

In het midden van de voorstelling hangt Christus aan het kruis. Links en rechts van Christus hangt een misdadiger aan het kruis. Uit de hemel komen heldere lichtbundels. Het is een drukke voorstelling. De vele figuren op de voorgrond en de vele details leiden de aandacht af van Christus aan het kruis.

De vierde staat van circa 1630 is echter een ingrijpende wijziging. Allerlei details zijn verdwenen. De dief die links van Christus hangt is zelfs verdwenen. De figuren kijken naar Christus of weg uit de compositie. Alle aandacht is nu gericht op de stervende Christus aan het kruis.

Andere etsen van Rembrandt

Rembrandt maakte etsen over diverse onderwerpen: bedelaars, landschappen, (zelf)portretten, Bijbelse voorstellingen, enzovoorts. In het Rembrandthuis, Rembrandts voormalige fraaie woonhuis in de Breestraat, worden diverse etsen tentoongesteld, steeds in een wisselende samenstelling om de kwetsbare etsen zo veel mogelijk te beschermen. Het Rembrandthuis heeft een collectie van circa 250 etsen (van de 290 die Rembrandt heeft gemaakt).

Lees verder

• Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - zelfportretten
• Schilderij 17e eeuw: De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn
• Schilderij 17e eeuw: De Staalmeesters van Rembrandt van Rijn
• Schilderkunst 17e eeuw: Anatomische les (Rembrandt)