Schilderkunst 17e eeuw: Anatomische les (Rembrandt)
Rembrandts eerste groepsportret, De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp (1632), is wereldberoemd. Ruim twintig jaar later schilderde Rembrandt De anatomische les van dr. Jan Deyman (1656). Helaas werd dit schilderij tijdens een brand ernstig beschadigd. De jonge Rembrandt wenste de toeschouwer niet te confronteren met een bloederig tafereel, terwijl de oudere Rembrandt wel allerlei lugubere details weergaf.
De traditie van anatomische lessen
Het Amsterdamse chirurgijnsgilde had een opmerkelijke traditie. Een keer per jaar hield het hoofd van het gilde van chirurgijns, de
praelector anatomiae, een openbare les voor de chirurgijns van het gilde. Belangstellenden konden deze openbare les, die enkele dagen in beslag nam, tegen betaling bijwonen. Tijdens de les werd het lijk van een ter dood veroordeelde crimineel ontleed. De anatomische les werd gehouden in de winter. Door de lage temperatuur bedierf het lijk minder snel. De aanwezige chirurgijns en toeschouwers hadden dus minder last van de geur van een rottend lijk.
Anatomische lessen vonden ook in andere steden plaats. In het anatomisch theater in Leiden zat het publiek op hoge tribunes rond de tafel met het te ontleden lijk. Voor de 'voorstelling' werden kaartjes verkocht. Bosjes zoet-geurende kruiden werden door de toeschouwers onder de neus gehouden. Zo had men minder last van de lijklucht. Uit het lichaam verwijderde ingewanden gingen rond, zodat de toeschouwers ze beter konden bekijken.
De traditie van groepsportretten
Het Amsterdamse chirurgijnsgilde had nog een tweede opmerkelijke traditie. Bij bijzondere gelegenheden kreeg een schilder de opdracht om een schilderij van de anatomische les te maken. Sinds 1603 was dat drie keer gebeurd. De schilderijen hingen in het hoofdkwartier van de chirurgijns, dat gevestigd was in de Waag aan de Nieuwmarkt. In 1632 kreeg Rembrandt de opdracht om een groepsportret van een anatomische les te schilderen.
De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp
Dr. Nicolaes Tulp
De befaamde Amsterdamse chirurgijn dr. Nicolaes Tulp (1593-1674) was van 1628 tot 1653
praelector anatomiae(hoofd-anatoom). Hij was een bewonderaar van Andreas Vasalius (1514-1564), een beroemde arts en anatoom die als eerste de zenuwen van de hand had weten bloot te leggen. Dr. Tulp wilde in zijn voetsporen treden. De succesvolle chirurgijn werd wel de Vasalius van Amsterdam genoemd. In
De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp wordt, zoals we nog zullen zien, verwezen naar het werk van Andreas Vasalius.
Het lijk
Het lijk is van Anis Kindt. Enkele dagen daarvoor was hij opgehangen voor het plegen van een roofoverval. Hij werd vereeuwigd op een manier die hij nooit had kunnen vermoeden. Hij is herkenbaar in beeld. Zijn lichaam is vrijwel ongeschonden. De rechterhand was veel eerder afgehakt als straf voor een beroving. Rembrandt verving het stompje door een hand. Hij maakte daarbij wel een foutje. De fijne, gemanicuurde vingers van de hand passen eigenlijk niet bij een misdadiger als Anis Kindt.
Bron: Rembrandt, Wikimedia Commons (Publiek domein) De voorstelling
Dit eerste groepsportret van Rembrandt heeft een opvallende compositie. Het is geen traditioneel chirurgijnsportret met alle hoofden keurig op een rij, met chirurgijns die de toeschouwer recht aankijken. De
praelector anatomiae staat op een traditioneel portret, met het lichaam dat ontleed moet worden, in het centrum van de voorstelling. De chirurgijns van het Amsterdamse gilde werden door door Rembrandt gegroepeerd rond het hoofd van het lijk. De chirurgijn uiterst links lijkt deze compositie te verstoren. Dr. Jacob Coevelt betaalde het entreegeld (de vergoeding om afgebeeld te worden) zo laat dat hij op het laatste moment werd toegevoegd. De chirurgijns zijn door Rembrandt in actie afgebeeld: enkele chirurgijns kijken naar de toeschouwer, andere chirurgijns lezen het instructieboek, weer anderen kijken gefascineerd naar de ontlede arm.
Het lijk ligt op een tafel, diagonaal op het schilderij. Dr. Tulp is afgebeeld aan de rechterkant van het schilderij. Zijn kleding en hoed maken duidelijk dat hij de belangrijkste persoon is. Ook hij is in actie afgebeeld. Hij is bezig om met een tang de zenuwen van de hand bloot te leggen. Met zijn linkerhand laat hij de bewegingen zien die door de verschillende zenuwen mogelijk gemaakt worden. Bij een anatomische les werd overigens doorgaans eerst de buikholte opengesneden om de ingewanden bloot te leggen. Dat bloederige tafereel heeft Rembrandt ons bespaard. Door dr. Nicolaes Tulp met de arm te laten beginnen, werd er een duidelijk verband gelegd tussen dr. Tulp en Andreas Vasalius (1514-1564), die er als eerste anatoom in geslaagd was om de zenuwen van de hand bloot te leggen. Hij had zich al eerder met een ontlede arm laten afbeelden.
Het schilderij werd opgehangen in het gebouw van het chirurgijnsgilde in Amsterdam. In 1656 werd er een tweede schilderij van Rembrandt naast gehangen. Het beroemde schilderij
De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp is nu te bewonderen in het Haagse Mauritshuis.
Rembrandt, schets van De anatomische les van dr. Deyman /
Bron: Rembrandt, Wikimedia Commons (Publiek domein)De anatomische les van dr. Jan Deyman
Een zwaar beschadigd groepsportret
De chirurgijn dr. Jan Deyman (1620-1666) was de opvolger van dr. Nicolaes Tulp. Dit schilderij wijkt af van zijn eerste groepsportret. Rembrandt toont ons nu wel, zoals we nog zullen zien, allerlei lugubere details. Van het schilderij is helaas maar een fragment bewaard gebleven. Het originele schilderij werd door een brand in 1723 zwaar beschadigd. Dankzij een bewaard gebleven schets weten we wat de compositie van het schilderij was.
Het lijk
Het lijk dat door dr. Jan Deyman ontleed worden is van Joris Fonteijn. Hij stond bekend als Zwarte Jan. Hij had op klaarlichte dag een huis beroofd. Een man die hem wilde tegenhouden had hij neergeschoten. De misdaad bleef niet onbestraft. Op 27 januari 1656 werd hij opgehangen. Niet veel later belandde zijn lijk op de snijtafel van dr. Jan Deyman. Zijn anatomische les duurde drie dagen.
Bron: Rembrandt, Wikimedia Commons (Publiek domein) De voorstelling
Dr, Jan Deyman en het lijk zijn in deze compositie in het midden geplaatst. Op de bewaard gebleven schets van het schilderij is te zien dat de aanwezige chirurgijns links en rechts van het lijk staan. Op dit schilderij zijn wel allerlei lugubere details te zien. De oudere Rembrandt heeft kennelijk geen behoefte meer om de toeschouwer een bloederig tafereel te besparen. De buikholte vertoont een griezelig gat. De bovenkant van de schedel is verwijderd. We zien de bloederige hersenen, met in het midden een scheiding Dr. Jan Deyman bezig is om de hersenen te ontleden. Links van dr. Jan Deyman staat universitair docent Gysbrecht Calkoen, met in zijn hand het verwijderde schedeldak.
Andrea Mantegna, Bewening van de dode Christus /
Bron: Andrea Mantegna, Wikimedia Commons (Publiek domein)Het lijk ligt iets opgericht, met het hoofd naar boven. De voeten wijzen naar de toeschouwer toe. Een kleed bedekt het onderste deel van het lichaam. De compositie doet denken aan een schilderij uit de Italiaanse Renaissance. Wellicht heeft Rembrandt zich laten inspireren door het schilderij van de dode Christus, geschilderd door de Italiaanse kunstenaar Andrea Mantegna (1431-1506).
Dr. Deyman was tevreden met het schilderij.
De anatomische les van dr. Deyman heeft, zoals al eerder opgemerkt, gehangen in het gebouw van de chirurgijns in Amsterdam, naast
De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp. Het bewaard gebleven fragment van het schilderij bevindt zich nu in het Amsterdams Historisch Museum.
Lees verder