Schilderij 17e eeuw: De Staalmeesters van Rembrandt van Rijn

Rembrandt schilderde in 1662 zijn laatste groepsportret, De Staalmeesters. De toeschouwer ziet vijf waardijns (keurmeesters) van het Amsterdamse lakenbereidersgilde en hun bediende. De staalmeesters lijken rekenschap af te leggen van hun werkzaamheden. Het is een levendig portret. Uit hun lichaamstaal blijkt dat ze volledig opgaan in hun werkzaamheden. Het over de hele voorstelling verspreide licht doet het rode tafelkleed vlammen. De oplettende toeschouwer let op de houdingen, gebaren en mimiek van de afgebeelde keurmeesters. Dan heeft hij ongetwijfeld het gevoel dat hij welhaast op het punt staat om de kamer van De Staalmeesters binnen te stappen. De halfstaande staalmeester lijkt te zijn opgestaan om de toeschouwer te begroeten.

De groepsportretten van Rembrandt van Rijn

In 1632 schilderde Rembrandt De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp, zijn eerste groepsportret. In 1656 schilderde hij een tweede groepsportret van chirurgijns die bezig waren om een lijk van een ter dood veroordeelde misdadiger te ontleden, De anatomische les van dr. Jan Deyman. Dit schilderij werd tijdens een brand ernstig beschadigd. Er is alleen een fragment bewaard gebleven. Het bekendste groepsportret van Rembrandt is ongetwijfeld De Nachtwacht uit 1642, een schuttersportret van de Amsterdamse kloveniers van kapitein Frans Banning Cocq en luitenant Willem van Ruytenburch. In 1662 schilderde Rembrandt, in opdracht van het Amsterdamse lakenbereidersgilde, zijn laatste groepsportret, De Staalmeesters.

De op De Staalmeesters afgebeelde personen

Afgebeeld zijn de vijf waardijns (keurmeesters) van het Amsterdamse lakenbereidersgilde en hun bediende. Ze hielden in 1661 en 1662 toezicht op de kwaliteit van het laken, een soort viltachtige stof. Ze gebruikten bij het bepalen van de kwaliteit proeflappen of stalen. Daarom werden ze ook wel staalmeesters genoemd.

Het is duidelijk te zien dat de staalmeesters rekenschap afleggen. Willem van Doeyenburg laat zijn hand neerdalen op het opengeslagen boek. De rechts van hem zittende man lijkt met zijn uitgestrekte hand een bepaalde bladzijde van het boek te willen omslaan. De halfstaande Volckert Jansz steunt met een notitieboek op de tafel. Ook de geldbeurs van de man uiterst rechts duidt op het afleggen van rekenschap. Hun op de achtergrond staande bediende Frans Hendricks Bol, die als enige blootshoofds is afgebeeld, benadrukt het belang van hun werkzaamheden.

De compositie van het groepsportret De Staalmeesters

Uit röntgenfoto's blijkt dat Rembrandt heeft geworsteld met de compositie van het schilderij. Hij heeft de houding van de keurmeester Volckert Jansz gedurende het schilderen een aantal keren veranderd. Op een voorstudie van het schilderij staat de hij staande afgebeeld. Ook de bediende Frans Hendricks Bol heeft hij op verschillende posities geschilderd.

De staalmeesters is een minder saai schilderij dan dat het op het eerste gezicht lijkt. Volckert Jansz, de tweede man van links, lijkt op te staan om de toeschouwer te begroeten. De man naast hem lijkt iets te willen zeggen, want hij maakt met zijn hand een spreekgebaar. Zowel de man op de stoel links als de drie keurmeesters boven het rode tafellaken kijken uit het schilderij, links voorbij de toeschouwer. De halfstaande Volckert Jansz kijkt uit het schilderij, rechts voorbij de toeschouwer. De voorbij de toeschouwer kijkende mannen, die hun werkzaamheden onderbroken lijken te hebben om te zien wie er binnenkomt, binden de toeschouwer sterk aan de voorstelling. Een voor het schilderij de Staalmeesters staande toeschouwer heeft welhaast het gevoel dat hij de kamer van de keurmeesters binnenstapt.

Een meesterlijk groepsportret

In De Staalmeesters komen alle kwaliteiten van Rembrandt bij elkaar. Hij weet, zoals zojuist opgemerkt, de toeschouwer zo bij de voorstelling te betrekken dat hij het gevoel heeft de kamer van de keurmeesters binnen te stappen. Het licht, dat op dit schilderij zo verspreid is dat het om de mannen heen lijkt te cirkelen, doet het zware, rode tafelkleed vlammen, alsof er een zonnestraal opvalt. De losse en brede kwaststreek toont de beheersing van de meester.

Uit de lichaamstaal van de afgebeelde keurmeesters blijkt dat de mannen volledig opgaan in hun werkzaamheden. Tussen de mimiek van de mannen bestaan verschillen. De oplettende toeschouwer ziet niet alleen een naar buiten gerichte concentratie, maar ook een geïnteresseerd volgen van wat er voorvalt en een in zichzelf rustende blik op het hele tafereel.

Het voor de regentenkamer van het Staalhof, het gebouw van het lakengilde, bestemde groepsportret zou hoog boven de schoorsteen worden gehangen. Om die reden heeft Rembrandt het perspectief zo gekozen dat de toeschouwer van onderaf tegen de tafel aankijkt. In 1661 hingen in de regentenkamer van het Staalhof al zes groepsportretten, het oudste uit 1559. Op al die portretten zijn stijf zittende keurmeesters en hun bediende afgebeeld. De keurmeesters en de bediende op het schilderij De staalmeesters van Rembrandt hebben door hun houding, gezichtsuitdrukkingen en gebaren een levendigheid die op de andere groepsportretten ontbreekt.

Lees verder

• Schilderij 17e eeuw: De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn
• Schilderkunst 17e eeuw: Anatomische les (Rembrandt)
• Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - zelfportretten
• Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - etsen
• Schilders 17e eeuw: Rembandt van Rijn - portretten