Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - zelfportretten

In de vroege zelfportretten van Rembrandt van Rijn zien we het beeld dat Rembrandt graag wilde laten zien. De molenaarszoon was een succesvol schilder geworden, gekleed als een man van stand. De oudere, wereldwijs geworden Rembrandt voelt niet meer de behoefte om zich beter voor te doen dan hij is. Hij beeldt zichzelf op zijn oude dag eerlijk af, zichtbaar getekend door het leven.

Opmerkelijk veel zelfportretten

Waarschijnlijk is geen kunstenaar die zijn beeld zo vaak geschilderd heeft als Rembrandt van Rijn. Van hem zijn circa veertig olieverfschilderijen, dertig etsen en vele tekeningen bekend. Overigens moest het woord zelfportret in de zeventiende eeuw nog worden uitgevonden. Men sprak van portretten van de kunstenaar, door de kunstenaar. Een zelfportret van Rembrandt staat op een oude inventarislijst uit 1639 van een Engelse koning vermeld als 'his owne picture and done by himself.'

Waarom schilderde Rembrandt zo veel zelfportretten? Was er, zoals sommige kunstcritici beweren, sprake van een soort zelfverheerlijking? Zijn vroege zelfportretten tonen niet zelden een ijdele jongeman. In zijn latere zelfportretten zien we een schilder die niet meer de behoefte heeft om zichzelf beter voor te doen dan hij is.

Een andere verklaring voor de vele zelfportretten is dat het studies waren om portretten te leren schilderen. De schilder zelf als geduldig model. Wellicht is dat ook een verklaring voor het feit dat de schilder in veel zelfportretten een bepaalde rol speelt en zich afbeeldt met bijzondere attributen.

Opvallend was dat er in de inventaris van Rembrandt, toen hij in 1656 failliet werd verklaard, nauwelijks zelfportretten waren te vinden. Zo komen kunstcritici tot een derde verklaring voor de grote hoeveelheid zelfportretten die Rembrandt vervaardigde, Liefhebbers van schilderijen van Rembrandt wilde niet alleen schilderijen van hun geliefde schilder bezitten. Ze wilden ook een beeltenis van de schilder hebben, Daarom kochten ze een zelfportret van de schilder, Zelfportretten werden dus ook gemaakt voor de 'verkoop'. Dat verklaart dat er in de inventaris van 1656 maar weinig zelfportretten aanwezig waren

Een vroeg zelfportret

In zijn vroege zelfportretten beeldde de schilder zich af zonder bijzondere attributen. Dit zelfportret uit 1628 toont ons een jongeman. Zijn verwarde haar valt over zijn voorhoofd en zijn nek. Zijn weke mond is een beetje geopend. Zijn ogen zijn vragend en zoekend gericht op de persoon tegenover hem. De jonge ogen bevinden zich in de schaduw. Toch wordt de blik van de toeschouwer er onvermijdelijk door aangetrokken. Zijn eerste zelfportretten waren eerlijke portretten. We zien dat het zelfvertrouwen van de schilder in evenwicht wordt gehouden door zijn onzekerheid.

Rembrandt als zelfbewuste jongeman

Al snel begon Rembrandt rollen te spelen en beeldde hij zich af met bijzondere attributen. Dit schilderij uit 1629 toont ons de schilder als een zelfbewust en wat verwaande jongeman. Zijn houding is trots en waardig. De schilder heeft zich hier afgebeeld als een jonker. Hij draagt een halsstuk, dat is de beschermende nekplaat van een harnas. Wellicht is dit het beeld wat de jonge Rembrandt wilde laten zien. De molenaarszoon die een succesvol schilder werd.

Het portret heeft een gladde en verfijnde stijl. Het licht valt in dit schilderij op zijn gezicht, de kanten kraag en het glimmende halsstuk. De lichtval doet sterk denken aan het clair-obscur (de sterke tegenstelling tussen licht en donker) dat zo kenmerkend is voor zijn latere schilderijen.

Zelfportret op 34-jarige leeftijd

Op dit zelfportret uit 1640 is Rembrandt afgebeeld als een succesvolle man die gekleed is in kostbaar bont, brokaat en fluweel. Zijn onderarm steunt op een hekwerk. Zijn elleboog met de kostbare, zware stola steekt naar buiten. Hij draagt een zwierige baret van zwart fluweel. Donkerblond haar krult onder zijn baret uit. Zijn in half-profiel weergegeven gezicht toont edele, nadenkende melancholie. Hij heeft zijn blik naar de toeschouwer gericht. Rechts op het hekwerk is de signatuur zichtbaar: Rembrandt f. (heeft het gemaakt) 1640.
De houding van de uiterst verfijnd uitgewerkte geportretteerde doet denken aan schilderijen van de Italiaanse portretschilders uit de zestiende eeuw. Rembrandt was, hoewel hij nog nooit in Italië was geweest, ongetwijfeld bekend met Italiaanse portretten uit de zestiende eeuw eeuw, die vaak een geportretteerde in een soortgelijke pose lieten zien, die aan de onderzijde werd afgesloten met een of beide armen op een balustrade. Het portret van een man, omstreeks 1512 vervaardigd door Titiaan, toont een naar rechts gedraaid lichaam van een man. Hij leunt met een onderarm op een lage balustrade en hij kijkt de toeschouwer aan. Zeker is dat dit schilderij zich omstreeks 1640 in Amsterdam bevond. De toenmalige eigenaar was de kunsthandelaar Alfonso Lopez. Rembrandt, zelf een kunstverzamelaar, heeft zijn kunstcollectie ongetwijfeld gekend.

Zelfportret op 52-jarige leeftijd

Rembrandts late zelfportretten tonen de aftakeling van een man op leeftijd. Dit gezicht op 52-jarige leeftijd is het gezicht van een oude man. Zijn zelfvertrouwen is echter ongebroken. Rembrandt heeft zijn imposante houding niet laten varen. Rijk gekleed beeldt hij zich af in de rol van heerser, Hij 'troont' als een heerser en staart recht voor zich uit. Een hand rust op de stoelleuning. De stok in zijn andere hand is ongetwijfeld een symbool voor de onderscheidingstekens van een heerser.

Zelfportret als de apostel Paulus

Op dit late zelfportret uit 1661 beeldt Rembrandt zichzelf af als de apostel Paulus. Hij draait zijn hoofd zodanig dat hij recht naar de toeschouwer kijkt. Hij kijkt de toeschouwer aan met een vragende blik, met opgetrokken wenkbrauwen en gefronst voorhoofd. Op zijn hoofd heeft hij een tulband waar zijn grijze krullen onder vandaan komen. Het in het Hebreeuws geschreven boek dat hij in zijn handen houdt is het Oude Testament. Het zwaard onder zijn mantel is een symbool van de apostel Paulus. Toch heeft het gezicht van de man niets ernstigs of apostolisch. De schilder toont ons het gezicht van een man die sceptisch is over de toekomst.

Zelfportret met twee cirkels

Op dit late zelfportret uit 1665 toont Rembrandt zich als kunstenaar. Hij draagt een voor schilders kenmerkende baret. In zijn linkerhand houdt hij diverse schildersattributen: een palet, kwasten en een schildersstok. Het gezicht is heel gedetailleerd geschilderd, terwijl het gewaad, het palet en de baret geschilderd zijn met de extreem losse toets die zo kenmerkend is voor zijn late schilderijen. De extreem losse toets laat precies zien wat Rembrandt wilde zijn: een genie die uit de losse pols een meesterwerk schilderde. De twee volmaakte, in een vloeiende beweging geschilderde cirkels zijn ongetwijfeld het symbool voor het artistieke meesterschap van Rembrandt.

Zelfportret als Democritus

Op een van zijn laatste zelfportretten uit 1669 beeldt Rembrandt zich af als een schilder die voor een ezel staat. Op de ezel bevindt zich een doek waarop een oude, melancholische man is geschilderd. De schilder kijkt echter niet naar ezel. Hij staart de toeschouwer aan en hij lacht. Waarschijnlijk heeft hij zich afgebeeld in de rol van de filosoof Democritus, de lachende filosoof die rustig en vrolijk de vergankelijkheid van het leven overdacht. Door de dik opgebrachte verf lijkt het gezicht van de schilder nog meer gerimpeld en uitgemergeld dan dat het in werkelijkheid was. De oude Rembrandt heeft zich afgebeeld als lelijke grijsaard.

Lees verder

• Schilderij 17e eeuw: De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn
• Schilderkunst 17e eeuw: Anatomische les (Rembrandt)
• Schilderij 17e eeuw: De Staalmeesters van Rembrandt van Rijn
• Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - etsen