Gotische kunst in de middeleeuwen: stijl en kenmerken

Gotische kathedralen waren de trots van de stad. Heel wat mensen van verschillende standen, hielpen mee om zo hun plekje in de hemel te verdienen. Gotische kathedralen straalden niet enkel de rijkdom uit van de stad maar het liet de gelovigen eveneens zien en voelen hoe de hemel er moet uitzien. Dankzij nieuwe bouwtechnieken zoals het kruisribgewelf kon men hoger bouwen en in de hoge muren meer vensterruimte voorzien. Hierdoor kregen de Gotische bouwwerken, in tegenstelling tot de Romaanse kerken, heel wat lichtinval. Gebrandschilderde ramen versterkten het idee dat men een glimp kreeg op de hemel wanneer de zon binnen scheen. Gotische beelden kregen een eigen functie als gebedsbeelden en straalden heel wat expressie uit.

Evolutie in stijl: van Romaanse geslotenheid naar Gotische openheid

Romaanse stijl: een ingetogen sfeer

Vanaf het jaar 1000 bouwde men kerken op de domeinen en nog wat later in de steden. De kerken hadden de Romaanse stijl. De bouwtechnieken waren nogal beperkt waardoor men niet hoog kon bouwen. Dikke en zware muren boden het dak de nodige steun, hoe hoger men dus bouwde, hoe dikker de muren moesten zijn.

In de Romaanse kerken was het vooral duister omdat er maar weinig vensters waren voorzien. Hoe meer vensters, hoe complexer en duurder de bouw van de kerk werd. Het gebrek aan grote vensters zorgde voor een mysterieuze en intieme sfeer. Dit sloot dan weer perfect aan bij het religieuze gevoel dat men de gelovigen wou geven. God is eveneens mysterieus en door de geslotenheid werden de gelovigen als het ware gedwongen om stil te staan bij de nederigheid van hun bestaan.

Gotiek: een hemelse stijl

Tijdens de 12e eeuw werden steden machtiger en waren de technische mogelijkheden groter. Deze nieuwe mogelijkheden zorgden ervoor dat men grotere bouwwerken kon plaatsen die de grootsheid van God kon evenaren.

De ambitie van middeleeuwse architecten en geestelijken groeide om kerken te bouwen die als het ware de trap naar de hemel voorstelden. Deze moesten dus hoog zijn. Men wou eveneens meer lichtinval creëren. De kerk wou als het ware tonen aan de gelovigen wat hen te wachten stond in het paradijs.

Bouwen van een kathedraal: van grondplan tot bouw

Een kathedraal imponeerde de bewoners en zijn bezoekers. Het was het visitekaartje van de stad. Iedereen, rijk of arm, wou dan ook betrokken zijn bij de bouw ervan. Op die manier hoopte men zijn hemel te verdienen.

Het grondplan

Het Romaanse grondplan werd in Gotische kerken of kathedralen behouden maar men werkte het wel meer uit. De vorm van het kruis werd behouden maar men bouwde meer zijbeuken waardoor de dwarsbeuk nauwelijks uitsprong.

De absis werd sterker uitgebouwd en hierdoor ontstond er een koorruimte aan het altaar. De clerus, de stand van de geestelijken, zat altijd in die koorruimte, zo dicht mogelijk bij het altaar dus.

Rond het koor, had je een wandelgang waar men gebruik kon van maken om naar de straalkapellen te gaan.

Bouwmaterialen

Stenen werden uit de dichtstbijzijnde steengroeve gehaald. Het gebeurde ook vaak dat men bestaande Romaanse kerken afbrak om de stenen te gebruiken voor de nieuwe Gotische kerken. Stenen werden met karrenvrachten naar de bouwwerf gebracht. Soms kon men maar één lading per dag vervoeren. Er werkten 70 à 80 metselaars en steenhouwers gedurende 25 jaar aan het benedengedeelte van een doorsnee kathedraal.

Voor de eerste en tweede verdieping werkte men met ladders, houten stellingen en houten tredmolens die telkens door vijf mannen werden aangedreven. Maar al te vaak stierven de arbeiders door uitputting of vallende stenen. Soms gebeurde het dat wel 3 generaties van één familie werkten aan dezelfde kathedraal.

Typische kenmerken van Gotische bouwwerken

Kruisribgewelf zorgde voor meer mogelijkheden

Wanneer de hoge muren waren gebouwd, begon het moeilijke werk. Men werkte niet langer met een tongewelf, zoals in de Romaanse kerken, maar met een kruisribgewelf. Deze technische nieuwigheid zorgde ervoor dat men hoger kon bouwen. De druk die het gewelf namelijk opving, werd naar vier punten herleid in plaats van twee bij een tongewelf. Door het feit dat het kruisribgewelf niet meer steunde op de volledige muur kon men er grote vensteropeningen in verwerken.

Het bouwen van kruisribgewelven

Met een houten rad met katrol bracht men alle materialen en onderdelen tot onder het dak. Daar werkten de werklieden op enorme hoge steigers. Ze timmerden eerst een houten geraamte en bekisting voor het dakgewelf. Daarna bouwde men grote houten hulpbogen op de steigers. Op deze houten constructies kwam dan een laag modder in de vorm van het gewelf. Stenen ribben die beneden waren gemetseld, werden met touwen opgetrokken en in de modderlaag gelegd. Daarna werden ze vastgemaakt met een sluitsteen. Dit zijn de ribben die men ook nu nog kan zien in de Gotische kathedralen.

Het gevaarlijkste werk hield men echter voor het laatst. Zo moest de stenen kap van het gewelf nog gemetseld worden op de voorlopige bekisting tussen de ribben. Wanneer het metselwerk droog was, verwijderde men de houten bekisting, de hulpbogen en de modderlaag.

Het belang van luchtbogen
Het kruisribgewelf verdeelde de kleinere druk naar luchtbogen die zich aan de buitenkant bevonden. De luchtbogen leidden de horizontale druk af naar de verticale steunberen. Boven de luchtbogen had men vaak pinakels. Die hadden niet alleen een decoratieve functie. Ze moesten ook dienen als verzwaringselement voor de steunberen waar de luchtbogen de druk naartoe afleidden.

Door de overspanning tussen de buitenmuur van de kathedraal en de verticale steunberen ontstonden er open ruimtes. In die open ruimtes werden dan weer grote ramen geplaatst waardoor er veel licht viel in de kerk. De ramen waren spitsbogen en maakten deel uit van de verticale lijnen die gotische bouwwerken overheersen.

Versieringen waren van belang

Buitenkant van de kerk

De buitenzijde van de kerk, hoofdzakelijk de westgevel, werd rijkelijk versierd. Dit deed men door roosvensters te plaatsen maar men maakte ook gebruik van vrijstaande beelden en reliëfs. Grote en kleine torens met pinakels maakte het allemaal wat sierlijker en ook balustrades zorgden voor het nodige elan.

Men kon in de versieringen verschillende patronen terugvinden. Zo vind je steeds in de doorsnee gotische kerk het visblaas- en lobbenmotief terug.

Binnenkant van de kerk
In de hoge vensters bracht men brandglasramen aan. Op deze ramen waren vaak bijbelse figuren of taferelen afgebeeld. Men werkte vooral met rode, blauwe, gele en groene kleuren. Wanneer het zonlicht er op scheen, leek het alsof de zonnestralen alle kanten uit schenen. Dit kwam omdat het glas nogal oneffenheden had. Het ene stuk was dikker dan het andere of er was sprake van luchtbellen. Maar net die afwijkingen maakten het bijzonder om naar de invallende lichtstralen te kijken.

Men focuste zich wat versiering betreft niet enkel op de ramen. Zo vond je er ook heel wat beeldhouwwerken. De gewelven werden beschilderd en het altaar was een knap staaltje van ivoor- en houtsnijwerk.

Het intieme, maar sobere, interieur van de Romaanse kerken was volledig verdwenen. Hier wou men rijkdom en schoonheid uitstralen.

Het economische aspect van kerken en kathedralen bouwen

Het kostenplaatje

Het bouwen van een kathedraal bracht uiteraard de nodige kosten met zich mee. Aangezien men veel stenen nodig had omdat men hoger wou bouwen was het niet altijd evident voor een stad om alles te bekostigen. De bouw van een kathedraal duurde dan ook vaak lang omdat men de werken moest stilleggen bij gebrek aan financiële middelen of omwille van oorlogsgeweld.
Vandaar dat men niet over enkele bouwfases spreekt maar over gemiddeld 20 tot 30 bouwfases.Niet alles was te wijten aan gebrek aan geld. Vaak moest men soms gewoon wachten op het drogen van het metselwerk.

De kleine man in de middeleeuwen mocht uiteraard mee helpen betalen voor de ambitieuze plannen van het stadsbestuur.

Werkgelegenheid

Het bouwen van een kathedraal vroeg veel helpende handen. Zo had men metselaars, timmerlui, vloerders, dakbewerkers, steenkappers, houtsnijders, glasblazers, beeldhouwers en schilders nodig. Het was dus voor heel wat mensen een bron van inkomsten en het schepte dus veel werkgelegenheid.

Onrechtstreeks creëerde de bouw van de kathedraal nog meer werk omdat deze handwerkslieden allemaal moesten eten of huizen bouwden of huurden. Bovendien moesten ze allemaal kleren hebben waardoor kleermakers hun handen vol hadden of hadden ze nieuwe werktuigen nodig waardoor smeden meer werk hadden.

Gotische beeldhouwkunst

Architecten streefden naar overdaad

De middeleeuwse architecten van de gotiek streefden naar overdadige versieringen waarbij geen enkele muur vlak gehouden werd. In de westgevel van de kathedraal van Reims staan er wel 530 standbeelden.

Naast beelden maakte men gebruik van gracieuze architecturale versieringen zoals pinakels. Pinakels zijn als het ware bekroningsstukken van steunberen en luchtbogen. Ze werden heel verfijnd gemaakt en de spits van een pinakel liep in een kruisbloem uit.

Het water werd afgevoerd door waterspuwers die de meest fantastische gedaantes konden aannemen.

Evolutie van gotische beelden
Oorspronkelijk waren Gotische beelden langgerekt en aan de zuil verbonden. Deze zuilbeelden hadden dan ook enkel een versierende functie.

Later kwamen de beelden meer los van de zuil. De muur achter de beelden vormde dan eerder een achtergrond. Zo leek het alsof het beeld minder statisch was en dus meer beweging uitstraalde. Dit kwam ook nog eens door de soepelere uitwerking van de plooien van het gewaad van de beelden waardoor er meer volume werd gecreëerd. De vormen van het lichaam waren ook zichtbaarder onder het plooiengewaad. De gezichten waren realistischer en expressiever.

Nog wat later, in de 14e eeuw, kregen de beelden een eigen functie en stonden ze niet meer in functie van de architectuur. De beelden werden dan gebedsbeelden. Vooral Maria met Jezus op de arm of Maria met de dode Jezus op de schoot werden vaak afgebeeld. De beelden waren heel expressief en wekten vooral medelijden op.

Lees verder

• Romaanse kunst in de middeleeuwen: stijl en kenmerken
• Hoe zag een middeleeuwse stad eruit?
• Het leven in de middeleeuwse stad: Gilde, ambachten, armen