Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - bijbelse taferelen

Rembrandt van Rijn heeft veel religieuze schilderijen vervaardigd. Ook tijdens zijn laatste levensjaren schilderde hij indrukwekkende, niet zelden donkere, bijbelse taferelen. Zijn religieuze schilderijen kwamen ongetwijfeld voort uit het met groot geloof bestuderen van het Oude en het Nieuwe Testament. In de zeventiende eeuw waren bijbelse voorstellingen gewild. Dat was voor Rembrandt een reden om zeer veel tekeningen, etsen en schilderijen met bijbelse taferelen te vervaardigen. Vincent van Gogh zei twee eeuwen later over Rembrandts religieuze schilderijen 'dat het niet mogelijk is Rembrandt te zien zonder in God te geloven'.

Het geloof van Rembrandt van Rijn

De moeder van Rembrandt was diepgelovig katholiek. Zijn vader was praktiserend lid van de (protestantse) Nederlands Hervormde Kerk. In die godsdienst werd Rembrandt opgevoed. Rembrandt was protestant, maar onduidelijk is tot welke van de vele protestantse stromingen Rembrandt zichzelf rekende. Hij had zijn hele leven niet alleen klanten onder protestanten, maar ook onder Joden en katholieken.

De bijbel als inspiratiebron

Rembrandt heeft de bijbel ongetwijfeld goed gelezen. Hij vervaardigde zo'n driehonderd werken (tekeningen, etsen en schilderijen) met een bijbels verhaal als onderwerp. Hij schilderde zowel taferelen uit het Oude Testament als uit het Nieuwe Testament, dus schilderde hij onder andere Joden, Filistijnen, zondaars, heiligen en christelijke predikers. In zijn taferelen uit het Oude Testament vermengde hij barokke, oosterse en gotische elementen. Dat blijkt onder ander uit de klederdrachten waarin de verschillende figuren zijn uitgebeeld. In zijn door het Nieuwe Testament geïnspireerde bijbelse taferelen staat de mens centraal, geplaatst in een schilderachtige omgeving.

Rembrandt keerde vaak terug naar de dezelfde thema's. Tot zijn favoriete onderwerpen behoorden onder andere Abrahams offer van zijn zoon Izaak, de vlucht naar Egypte, de Heilige Familie (Jozef, Maria en hun kind) en de kruisiging van Christus.

Rembrandt zag geen reden om een heilig verhaal met overdreven eerbied te benaderen. Het realisme dat hij gebruikte bij het in beeld brengen van bijbelse verhalen werd niet door iedereen gewaardeerd. Een voorbeeld van zijn werkwijze is zijn ets van de barmhartige Samaritaan bij de herberg uit 1633. In deze parabel (kort verhaal om een moreel probleem te illustreren) schiet een rijke man een slachtoffer van een straatoverval te hulp. De centrale figuur op de voorgrond is echter niet de gewonde man of de Samaritaan, maar een poepende hond.

Religieuze schilderijen van Rembrandt van Rijn

De steniging van de heilige Stefanus
Het schilderij De steniging van de heilige Stefanus (1625) is het eerste schilderij van Rembrandt dat bewaard is gebleven. De heilige Stefanus, de eerste christelijke martelaar, wordt beschuldigd van godslastering. Rembrandt heeft het moment uitgebeeld waarop hij buiten de stadsmuren van Jeruzalem door steniging om het leven wordt gebracht. Hij is door Rembrandt in het lagere deel van het schilderij geplaatst. De stenengooiers staan met uitgestrekte armen om Stefanus heen. Andere figuren kijken toe. Tussen de figuren zijn diverse gezichten zichtbaar. In dit tafereel met een groot aantal figuren weet de jonge Rembrandt de emoties van de figuren overtuigend weer te geven. De belangrijkste details op de rechterhelft van het schilderij zijn ontleend aan de bijbel, terwijl de ruiter links een niet ongebruikelijke toevoeging is.

De heilige familie
Een van de favoriete thema's van Rembrandt was De Heilige Familie. Op dit schilderij uit 1640 is het tafereel in zijn eigen tijd geplaatst, in het huis van een eenvoudige timmerman. Jozef is, op de rug gezien, aan het werk. Maria en het kind zijn geplaatst in het licht dat door het raam naar binnenvalt. Ze geeft het kind de borst. De in de schaduw geplaatste grootmoeder Anna buigt zich voorover naar het kind. Dit aandoenlijke tafereel is zowel realistisch als intiem. Het vrij kleine schilderij (41 x 34 cm) werd in 1711 voor negenhonderd gulden verkocht, een aanwijzing dat ook de in het begin van de jaren veertig van de zeventiende eeuw vervaardigde schilderijen, toen Rembrandt aan de Nachtwacht werkte, waardevast waren.
De gevangenneming en de blindmaking van Simson
Een van de personen uit de bijbel die Rembrandt boeide was de oersterke held Simson. De heldendaden van de jood Simson, uit de vroeg-Israëlitische periode, worden beschreven in het boek Richteren in het Oude Testament. De Israëlieten waren tot slaaf gemaakt omdat ze God ongehoorzaam waren geweest. Simson (ook wel Samson genoemd) bond de strijd aan tegen de Filistijnen. Om hem gevangen te nemen stuurden de Filistijnen Delila op hem af. Hij vertelde haar dat hij zijn kracht zou verliezen als hij zijn haar kwijt zou raken. Toen hij sliep knipte Delila zijn haar af en leverde hem uit aan de Filistijnen.

Op het grote schilderij (205 x 272 cm) De gevangenneming en de blindmaking van Simson (1636) geeft Rembrandt de wreedheid en het geweld direct weer. Te zien is het moment dat Simson door de soldaten wordt overmeesterd. Een soldaat ligt onder hem en houdt hem vast, een andere soldaat boeit Simsons opgeheven arm met een ketting, een derde soldaat nadert hem van achter met opgeheven zwaard, terwijl een lansier zijn lans op Simson gericht houdt. En dan is er nog de soldaat die een dolk in Simsons oog steekt. Niemand heeft dat beslissende moment in het verhaal over de blindmaking van Simson zo bloedig geschilderd als Rembrandt. De naar Simson omkijkende Delila vlucht weg. Ze heeft de schaar en het zojuist afgeknipte haar in haar handen.

Het is onwaarschijnlijk dat Rembrandt, zoals wel wordt beweerd, dit schilderij in 1639 aan zijn beschermheer Constantijn Huygens wilde geven. Het schilderij is immers gruwelijk om naar te kijken. Onbekend is wat er met het werk is gebeurd direct nadat het af was. In 1746 behoorde het schilderij tot de nalatenschap van prins Friedrich Karl von Scönborn, de prins-bisschop van Würzburg. Het schilderij bevindt zich nu in het Städelshes Kunstinstitut in Frankfurt.

De herrezen Christus te Emmaüs
Op de derde dag na zijn kruisiging stond Christus op uit zijn graf. Hij liep met enkele van zijn bedroefde leerlingen naar Galilea. Ze herkenden hem niet. Ze nodigden hem uit om met hen de maaltijd te gebruiken in Emmaüs. Pas toen hij het brood brak en de maaltijd zegende ontdekte ze dat hij Christus was.

Het hier afgebeelde Emmaüs-schilderij uit 1648 werd ongetwijfeld geschilderd door Rembrandt. Een tweede veel donkerder Emmaüs-schilderij, ook uit 1648, werd hoogstwaarschijnlijk geschilderd door een van zijn leerlingen.

In en onbestemde ruimte zitten Christus en twee van zijn leerlingen aan tafel. De waard brengt juist de maaltijd. De tafel met het witte kleed doet denken aan een altaar, terwijl de in een nis overgaande muur achter Christus doet denken aan de absis (de halfronde uitbouw aan een kerk) van een kerk. Rond het hoofd van Christus is een stralenkrans zichtbaar. Christus straalt licht uit, licht dat de hele ruimte verlicht. Als Christus met zijn handen het brood breekt kijkt hij omhoog. Op dat moment herkennen zijn leerlingen hem. Dat wordt nauwelijks zichtbaar aangegeven door hun handen. Dit schilderij, dat zich nu bevindt in het Louvre in Parijs, benadrukt geloof en vroomheid.
Jacob zegent de zonen van Jozef
In het Oude Testament wordt het verhaal verteld van Jacob, een van de voorvaderen van het Joodse volk, zoon van Isaak en Rebecca en vader van minstens twaalf kinderen.

Het schilderij Jacob zegent de zonen van Jozef (1656) laat en belangrijke gebeurtenis zien tijdens het leven van Jacob. De praktisch blinde patriarch (stamvader) Jacob beseft dat hij spoedig zal sterven. Zijn zoon Jozef bracht hem zijn zonen Eftaïm en Menasse om ze te laten zegenen. De oude Jacob heeft zich gedeeltelijk opgericht. Hij leunt op Jozefs schouder. Jozef ondersteunt de hand waarmee Jacob Efraïm zegent. Efraïm doet met zijn blonde haren, die omkranst worden door een aureool (stralenkrans), denken aan Christus. Zijn oudere broer Pernasse, een donkere jongen met steil haar, kijkt toe. Dit tafereel, dat tot rust komt op het moment dat Jacob zijn zegen geeft, wijkt af van het bijbelverhaal, want Rembrandt heeft ook Jozefs vrouw Asenath afgebeeld.
Het schilderij straalt de intimiteit uit van een familie die zich rond een stervende vader heeft verzameld. De kunsthistoricus Gary Schwartz interpreteert het schilderij als een familieportret. Willem Schrijver, de opdrachtgever van het schilderij, kan volgens hem geïdentificeerd worden met Jozef en zijn in 1656 tachtigjarige vader met Jacob. Asenath stelt Wandela voor, de gestorven vrouw van Willem Schrijver. Deze interpretatie is overigens dubieus (wellicht onjuist). Het schilderij bevindt zich nu in de Staatliche Kunstsammlungen in Kassel.

De terugkeer van de verloren zoon
Een van Rembrandts laatste religieuze schilderijen is De terugkeer van de verloren zoon. Het schilderij is wel gesigneerd maar niet gedateerd. Het is geschilderd rond 1668-1669. Er wordt wel beweerd dat de signatuur vals is en dat schilderij na Rembrandts dood werd voltooid door een van zijn leerlingen.

Op dit schilderij is duidelijk te zien hoeveel belang Rembrandt hechtte aan de uitdrukking van gevoelens. De door schuld getergde zoon heeft de erfenis van zijn moeder verspild. Hij wordt met een gebaar van vergiffenis in zijn vaders armen gesloten. De vader laat zijn handen rusten op de schouders van zijn knielende zoon, een gebaar dat ongetwijfeld bedoeld is als een zegening.

De symbolische betekenis van dit schilderij, dat zich nu bevindt in de Hermitage in Sint-Petersburg, is duidelijk: de vader die zijn losbandige zoon vergiffenis schenkt is een verwijzing naar de hemelse beloning die een christen met oprecht berouw wacht.

Lees verder

• Schilders 17e eeuw: Rembandt van Rijn - portretten
• Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - etsen
• Schilderkunst 17e eeuw: Anatomische les (Rembrandt)
• Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - zelfportretten
• Schilderij 17e eeuw: De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn