Schilderij 17e eeuw: De liefdesbrief van Johannes Vermeer

Vermeer heeft schilderijen vervaardigd van vrouwen die liefdesbrieven lezen, schrijven of ontvangen. Het was in de genreschilderkunst van de zeventiende eeuw een populair onderwerp. Zijn omstreeks 1670 geschilderde De liefdesbrief toont de toeschouwer een goed geklede dame in een verstild interieur, die net een brief overhandigd heeft gekregen door haar dienstmeid. Het ontvangen van liefdesbrieven was in die tijd niet zonder risico. De huishoudster trad doorgaans op als vertrouwelinge. Vermeers zorgvuldig geconstrueerde schilderij De liefdesbrief maakt de toeschouwer tot een voyeur, want hij is ongezien getuige van een intiem tafereeltje tussen een dame en haar dienstmeid.

De liefdesbrief in de genreschilderkunst van de zeventiende eeuw

In de Nederlandse genreschilderkunst van de zeventiende eeuw was het schrijven, ontvangen en lezen van brieven een populair thema. In de ontwikkelde burgerlijke kringen was de brief toentertijd een veelgebruikt communicatiemiddel. Onzekere briefschrijvers konden voorbeeldboeken met stijladviezen en bepaalde gebruikelijke zinswendingen raadplegen.

De boodschap van de in de zeventiende eeuw vervaardigde genreschilderijen met (jonge) vrouwen die brieven schrijven, lezen of die brieven overhandigd krijgen door hun huishoudster, is doorgaans amoureus. Liefdesbrieven hadden vaak geen onschuldige betekenis. Het door vrouwen uit burgerlijke kringen toevertrouwen van hun gevoelens aan het papier was niet zonder risico. Liefdesbrieven konden, zo blijkt uit de toenmalige juridische literatuur, leiden tot gerechtelijke vervolging, want het bezorgen van liefdesbrieven werd gezien als een verdenkingsgrond van echtbreuk door de vrouw.

De dienstbode speelt in schilderijen met een liefdesbrief vaak een bijzondere rol. Ze fungeert dan als een postillon d'amour, een koerierster met de brief met de geheime liefdesboodschap voor haar mevrouw, die het huis niet onbegeleid mocht verlaten. In Vermeers schilderij Vrouw en dienstbode met brief (1667/1668) overhandigt een dienstbode haar mevrouw, die juist een paar regels heeft geschreven, een brief. Uit verrassing of zelfs uit schrik heeft de verward kijkende vrouw een hand naar haar kin gebracht. Haar ongerustheid heeft kennelijk met de brief te maken. Ze heeft bedenkingen of ze dit 'avontuur' wel wil aangaan. De blik van de dienstbode, die een vertrouwensrelatie heeft met haar mevrouw, verraadt dat ze op de hoogte is van het overspel.

Het zeegezicht op schilderijen met liefdesbrieven

Niet zelden wordt de liefdesbrieven ontvangende of lezende mevrouw in genreschilderijen gecombineerd met een aan de wand hangend zeegezicht. Een zeegezicht, met zijn wisselende weersomstandigheden, verwijst naar de emoties en de gevaren van de liefde.

In Vrouw die een brief verscheurt (1631), een genreschilderij van Dirck Hals, verscheurt een vrouw een brief, terwijl ze voor een schilderij staat die door de storm is overvallen. De relatie tussen de vrouw en de briefschrijver was dus kennelijk onstuimig. Op een ander schilderij van Dirck Hals, Zittende vrouw met brief (1633) laat een opgewekte vrouw haar liefdesbrief zien. Haar brief is, gelet op kalme zeegezicht dat aan de wand hangt, kennelijk beland in rustig vaarwater.
In Brief lezende vrouw met dienstbode (1666/1667), een schilderij van Gabriël Metsu, is een jonge vrouw een brief aan het lezen. Haar dienstmeid, de bezorgster van de brief, staat peinzend naar een aan de wand hangend zeegezicht te kijken. In dit schilderij is er een verband tussen de reis van het schip, met zijn gevaren en risico's, en de emoties en gevaren van de liefde. Ook in Vermeers schilderij De liefdesbrief, dat zich ook afspeelt in een interieur met een zeegezicht aan de wand, wordt gezinspeeld op het verband tussen de gevaren van een zeereis en de liefde, met zijn emoties en onzekerheden. Het schilderij van Vermeer past dus binnen het in de zeventiende eeuw veelvuldig gebruik van afbeeldingen van een schip en de zee in genreschilderijen met een amoureus onderwerp (ook nu nog spreken we van het huwelijksbootje).

Vermeer en andere schilders van stille interieurs

De zorgvuldig ontworpen interieurs van Vermeer

Vermeer schilderde vaak vrouwen in een stil interieur. Hij schilderde de vrouw op een moment dat de beweging stilviel. Zijn interieurs baden in een gewaagd daglicht. Door de werkelijkheidsgetrouwe weergave van de meubels, vloeren, gordijnen, kaarten en kleding is hij een typische Hollandse genreschilder uit de zeventiende eeuw.

Zijn interieurs zijn zorgvuldig ontworpen composities. Zowel in vlak als in kleur zijn het evenwichtige constructies van een verbluffende eenvoud en een ongeëvenaarde harmonie.

Verfijnde interieurs en doorkijkjes van andere schilders

Er was in de zeventiende eeuw een groeiende markt voor schilderijen van gedetailleerde interieurs met een (verborgen) spannend verhaal. Schilders als Ter Borch en Frans van Mieris vervaardigden geraffineerde schilderijen met satijn en hermelijn, marmer en porselein. Het waren vaak schilderijen met amoureuze toespelingen.

In die tijd vervolmaakten schilders als Pieter de Hooch en Samuel van Hoogstraten de weergave van het perspectief. Het schilderij De pantoffels (1658), geschilderd door Samuel van Hoogstraten, was een voor die tijd modern schilderij. Van Hoogstraten maakte de toeschouwer tot een voyeur. Het doorkijkje geeft de toeschouwer gelegenheid tot een gedetailleerde waarneming. De wellicht haastig uitgedane pantoffels, de bezem tegen de wand en het schilderij aan de wand van een op de rug geziene vrouw biedt volop gelegenheid voor gedachten over het (verborgen) verhaal. Vermoedelijk is dit knappe schilderij een inspiratiebron geweest voor Vermeers schilderij De liefdesbrief.

Johannes Vermeers schilderij De liefdesbrief

De voorstelling

Vermeer geeft de in het duister staande toeschouwer de gelegenheid om ongezien en heimelijk en intiem tafereeltje tussen een dame en haar dienstmeid te bespieden. Door een donkere gang, met links een (vaag weergegeven) landkaart en rechts een stoel, kijkt de toeschouwer, langs een gordijn dat voor hem omhoog is getrokken, in een ontvangstruimte. Die ruimte, met zijn zwart-witte marmeren vloertegels, schilderijen een klassieke schouw en verguld leren wandkleed is voor die tijd modern en verfijnd ingericht.

De blik van de toeschouwer wordt direct naar de beide vrouwen in het midden gestuurd, want die zijn, vergeleken met de voorwerpen op de voorgrond, opvallend helder en scherp belicht. Vermeer geeft het moment weer waarop de in satijn afgezet met bont geklede dame net een brief overhandigd heeft gekregen door haar dienstmeid.

De interpretatie van de voorstelling

Het lachje en de houding van de dienstmeid doen vermoeden dat ze op de hoogte is van de inhoud of de afzender van de brief. De dame kijkt haar zichtbaar geschrokken aan. Het gaat immers om een liefdesbrief, een waarschijnlijk buitenechtelijke blijk van liefde, die in ieder geval geheim moet worden gehouden.

De oplettende toeschouwer ziet diverse verwijzingen naar de liefdesgevoelens van de dame. Met de op haar schoot liggende mandoline heeft de dame zich waarschijnlijk in een amoureuze stemming gebracht. De schouw heeft in de genreschilderkunst doorgaans de betekenis van te ontsteken of al ontstoken 'liefdesvuur'. Het zeegezicht aan de muur, met zijn woeste golven, verwijst naar haar kennelijk onstuimige liefdesgevoelens. Dat de dame geheel in beslag wordt genomen door haar liefdesperikelen blijkt uit het feit dat ze haar huishoudelijke plichten kennelijk verwaarloost. De schoenen, de bezem, de wasmand en het op de grond liggende borduur- of kantkloswerk, zijn daarvan de stille getuigen.

Lees verder

• Schilderij 17e eeuw: Gezicht op Delft van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Het melkmeisje van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Het straatje van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Meisje met de parel, Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: De astronoom en De geograaf (Vermeer)