Schilders 17e eeuw: Johannes Vermeer (1632-1675)

De Delftse schilder Johannes Vermeer heeft slechts ruim dertig schilderijen nagelaten. Hij werkte heel nauwgezet. De schilder is vooral bekend als schilder van genrestukken. Hij schilderde vaak intieme tafereeltjes met vrouwen in een interieur. De toeschouwer mag ongezien binnenkijken. Bekende schilderijen van Vermeer zijn Het meisje met de parel, Gezicht op Delft, Het straatje, de melkmeid en De liefdesbrief. Het ging Vermeer vooral om het weergeven van sfeer. Zijn schildertechniek is opvallend. Hij was een meester in de behandeling van het licht.

Korte biografie van Johannes Vermeer

Over het leven van Johannes Vermeer, die gezien wordt als een van de belangrijkste schilders uit de zeventiende eeuw, is weinig bekend. De schilder was in Delft lid van het gerenommeerde Sint Lucas gilde. Hij heeft als schilder niet meer dan 35 schilderijen nagelaten. Hij moet ook andere inkomsten hebben gehad om zijn vrouw en elf kinderen te kunnen onderhouden. Waarschijnlijk heeft hij als herbergier en als kunsthandelaar in zijn levensonderhoud voorzien.

Na zijn huwelijk met Catharina Bolnes woonde het gezin Vermeer aanvankelijk in de door Vermeer geërfde herberg Mechelen. Na 1660 trok het gezin in bij de niet onbemiddelde schoonmoeder Maria Tins. Zij ondersteunde het gezin in financieel moeilijke tijden. Bovendien kon Vermeer rekenen op de ondersteuning van zijn rijke vriend Pieter Claesz. van Ruyven, die maar liefst 19 schilderijen van Vermeer bezat. Indien nodig voorzag hij Vermeer van een lening.

Vermeer slaagde er na 1872 niet meer in om zijn schilderijen te verkopen. Bovendien leed hij tijdens de Franse oorlog, als kunsthandelaar, waarschijnlijk verlies bij de verkoop van kunstwerken. Vermeer stierf op 43-jarige leeftijd. Op 15 december 1875 werd hij bijgezet in het familiegraf in de Oude Kerk in Delft. Zijn weduwe bleef na zijn dood met hoge schulden achter.

Na zijn dood raakten de Nederlanden steeds meer onder Franse culturele invloed. Het werk van Vermeer raakte spoedig in de vergetelheid. Pas in het midden van de negentiende eeuw werd zijn werk opnieuw ontdekt.

Schilder van genrestukken

Vermeer heeft vooral genrestukken vervaardigd. Tot zijn oeuvre behoren overigens ook enkele historiestukken en een tweetal stadsgezichten.

In Vermeers genrestukken, die getypeerd kunnen worden als kunst van het Hollandse binnenhuis, is de toeschouwer getuige van een intiem tafereel. In zijn verstilde interieurs bevinden zich doorgaans vrouwen: een dame en haar meid, een keukenmeid, een vrouw aan het klavier, een vrouw die een brief leest, een goudweegster of een vrouw die aan het kantklossen is. De vrouwen zijn door Vermeer altijd geschilderd in een moment van rust. De tijd is stilgezet. Alle beweging lijkt stilgevallen. Conflicten lijken in deze interieurs te zijn opgelost.

Ten onrechte worden deze genrestukken vaak gezien als een realistische weergave van het dagelijkse leven. Het zijn echter moraliserende genrestukken. De door Vermeer geschilderde voorstellingen moeten allegorisch worden geïnterpreteerd.

De schilderstechniek van Vermeer

In de ongewone kleurenschema's van Vermeer overheersen de koele kleuren geel en blauw. Bestudering van zijn schilderijen maakt duidelijk dat hij veel met de mogelijkheden van het weergeven van licht heeft geëxperimenteerd. Zijn interieurs baden in een gewaagd daglicht.

Vermeer observeerde de wijze waarop kleurschakeringen elkaar beïnvloeden. Uniek is zijn methode om lichtsprankjes te vangen in minieme, parelachtige stipjes naast de contouren van voorwerpen. Door de stippeltechniek lijken de vormen te glinsteren. Bovendien besteedde hij veel aandacht aan een zorgvuldig opgebouwde mathematische constructie. Zo leidt bijvoorbeeld een schuine, zwart-witte tegelvloer, tussen de donkere omlijsting van het tafereel, het oog van de toeschouwer naar het helder verlichte tafereel op de achtergrond.

Vermeers schilderijen hebben een zorgvuldig opgebouwde mathematische constructie. Hij schept evenwichtige constructies, eenvoudig en harmonieus, zowel in vlak als kleur. In 13 schilderijen van Vermeer zit een minuscuul gaatje, waarschijnlijk van een speld, precies op het verdwijnpunt. Vermeer ontwierp zijn meetkundige perspectieven met behulp van een touwtje en krijtlijnen.

Schilderijen van Johannes Vermeer

Diana en haar nimfen

De eerste schilderijen van Johannes Vermeer, die vooral bekend is geworden door zijn genrestukken, waren historiestukken. Die eerste schilderijen maken een Italiaanse indruk. Wellicht hadden ze de Italiaanse schilder Titiaan als voorbeeld.

Een van die historiestukken is Diana en haar nimfen (circa 1655). Het motief van dit voor Vermeer ongewone schilderij is ontleend aan Ovidius. Diana, volgens de klassieke mythologie de godin van de jacht, is de personificatie van de kuisheid. Het is een ongewone voorstelling van dit motief. Er wordt geen wild jachttafereel getoond met de wrede jachtgodin Diana, die haar twee metgezellen in ten dode opgeschreven dieren verandert. Op het schilderij van Vermeer wordt een groep rustige vrouwen in een boslandschap getoond. De vrouwen hebben hun gebogen hoofden gedeeltelijk van de toeschouwer afgewend. Diana die te herkennen is aan een zilveren maansikkel op haar hoofd, lijkt in een zwaarmoedige bui te zijn. De maansikkel maakt haar tot de godin van de nacht. Door het voetwassingsmotief krijgt het schilderij een religieuze component (verwijzing naar Christus).

Het melkmeisje

Dat Vermeer een meester was in de behandeling van het licht, is goed te zien in het schilderij Het melkmeisje (circa 1658). Hij gebruikt lichtstippels om de vormen, bijvoorbeeld het brood, aan te geven. Zo ontstaat een stil, helder en tintelend beeld. De onbekende keukenmeid belichaamt Nederlandse karaktertrekken als bescheidenheid, eerlijkheid en uithoudingsvermogen. Het leegschenken van de kan met melk, op dit schilderij bijna een heilige handeling, wordt door de meid ernstig en geconcentreerd uitgevoerd. Vermeer beeldt haar indringend, bijna monumentaal, af tegen een kale muur. Het schilderij neemt, met zijn eenvoudige compositie en zijn schoonheid van licht en kleur, een bijzondere plaats in binnen de Nederlandse schilderkunst.

Het straatje

Vermeer heeft twee schilderijen met Delft als onderwerp geschilderd. In het schilderij Het straatje (circa 1657), met een willekeurig stukje Delft als onderwerp, zien we een Delfts huis met een gedetailleerd weergegeven bakstenen trapgevel. In de trapgevel zien we een soort schietgaten. Links is nog een deel van een ander huis te zien. De gevels van de huizen zijn aan de randen afgesneden.

Een dienstmeid schrobt een binnenplaatsje, twee kinderen spelen op de stoep en een vrouw zit in een open deur te naaien. De figuren zijn door Vermeer slechts met enkele verfstippen, zonder details of mimiek, aangeduid.

Het ging Vermeer vooral om het weergeven van een bepaalde stemming. Deze eenvoudige voorstelling krijgt door zijn manier van schilderen en kleurstelling een poëtische kracht. Er wordt een moment van stilte wellicht zelfs van stilstand, vastgehouden. De compositie lijkt heel bewust naar tijdloosheid te streven.

Gezicht op Delft

Het bekendste stadsgezicht van Vermeer is ongetwijfeld Gezicht op Delft (circa 1660). Het is een breed panorama van de stad. Op de voorgrond zijn aan de oever van de rivier enkele mensen afgebeeld. Waarschijnlijk heeft Vermeer het brede panorama verkregen door een camera obscura te gebruiken. De toeschouwer ziet de stad vanaf het zuiden, met links de Schiedamse poort en rechts de Rotterdamse poort. Om een zo volledig mogelijk beeld te kunnen geven, heeft Vermeer de vormen van de huizen vereenvoudigd en soms het perspectief verkort. Het is dus geen strikt realistische weergave van dit deel van de stad.

Het licht speelt in dit schilderij een belangrijke rol. Door de gebouwen aan de rivier, met allerlei structuren, kleuren en vormen, ontstaan bepaalde lichteffecten. Het door de wolken schijnend licht creëert een boeiend spel tussen de lichte en donkere plekken op de gebouwen. In het zonlicht lijken de vormen te glinsteren.

Het meisje met de parel

Het bekendste en mooiste schilderij van Vermeer is ongetwijfeld het portretachtige Meisje met de parel (circa 1665). Het is zijn enige schilderij met een halffiguur. Een jong meisje, tegen een naar zwart neigende achtergrond weergegeven in zijaanzicht, draait haar gezicht naar de toeschouwer. Met haar lichtgebogen hoofd lijkt ze in gedachten verzonken. De toeschouwer kan zich echter niet onttrekken aan de ogen waarmee ze naar hem kijkt. Haar stralende frisse gezicht en de vage glimlach om haar lippen spreken de toeschouwer aan. Hij wordt getroffen door de schoonheid van haar gezicht, een schoonheid die benadrukt wordt door de schitterende hoofddoek. Met haar open mond spreekt het meisje de toeschouwer als het ware toe.

De liefdesbrief

Het schilderij De liefdesbrief (circa 1667), met zijn kristalheldere kleuraccenten, is een van de latere schilderijen van Vermeer. Hij heeft het motief ook al op eerdere schilderijen gebruikt.

De toeschouwer is de stille getuige van het intieme Hollandse binnenleven. Ongezien staat hij in het duister. De toeschouwer kan heimelijk het intieme tafereeltje tussen een dame en haar dienstmeid bespieden. De beide vrouwen zijn helder verlicht, zodat de blik van de toeschouwer geleid wordt naar de plaats waar het eigenlijke tafereeltje zich afspeelt.

Een dame onderbreekt haar luitspel om een liefdesbrief te lezen, die haar dienstbode heeft overhandigd. De vrouw is zichtbaar geschrokken. De brief is waarschijnlijk een buitenechtelijke blijk van liefde. Die liefde moet natuurlijk geheim blijven.

Zowel de liefdesbrief als de muziek verwijzen in de Nederlandse genrekunst naar de liefde. De dame met luit heeft zich met haar muziek in een amoureuze stemming gebracht. Andere verwijzingen naar de liefde zijn de schoorsteen rechts (het te ontsteken of al ontstoken liefdesvuur) en het zeegezicht met woeste golven dat aan de muur hangt.

Lees verder

• Schilderij 17e eeuw: De liefdesbrief van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Het straatje van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Het melkmeisje van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Gezicht op Delft van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Meisje met de parel, Johannes Vermeer