Schilders 17e eeuw: De Vlaamse schilder Peter Paul Rubens
Rubens is de bekendste Vlaamse barokschilder. Deze begaafde schilder kreeg een humanistische opvoeding en een gedegen vorming in Italië. Hij was hofschilder van de hertog van Mantua en van aartshertog Albrecht, landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden. Ook werkte hij als diplomaat. Hij was rijk en beroemd. Zijn huis in Antwerpen, het Rubenshuis, werd bewonderd als een schitterend paleis. Maak kennis met het werk van deze productieve Vlaamse schilder.
De vorming van de Vlaamse schilder Rubens
Peter Paul Rubens werd op 28 juni 1577 geboren in Siegen (Duitsland). In 1589 verhuisde de familie Rubens naar Antwerpen. Als zoon van een schepen van Antwerpen kreeg hij een humanistische opvoeding. In 1598 vestigde hij zich, na een periode als leerling-schilder, als schilder in Antwerpen. Hij rondde zijn opleiding, zoals veel andere schilders uit zijn tijd, af met een
Grand Tour naar Italië. Daar maakte hij kennis met het werk van de klassieke beeldhouwers en schilders van de Italiaanse Renaissance: Caravaggio, Carracci, Rafaël, Michelangelo en Titiaan. Hij verwerkt hun invloeden tot een heel eigen persoonlijke stijl. Van de starre renaissancemodellen maakte hij weelderige (Rubensiaanse) vrouwenfiguren en personages die van het leven genoten. Na een verblijf van acht jaar in Italië keerde hij in 1608 terug in Antwerpen.
De ambitie van Rubens
Rubens was zeer gevoelig voor zijn eigen status. Tijdens zijn verblijf in Italië reed hij, zeer gesoigneerd en met een gouden ketting omhangen, paard. Hij was dan ook hofschilder van de hertog van Mantua. Ook zijn huis in Antwerpen getuigde van zijn persoonlijke ambities. Het werd bewonderd als een schitterend paleis. Binnen bevond zich een door Rubens bijeengebrachte collectie van schilderijen, beelden, gemmen (bewerkte edelstenen), medailles en andere kostbaarheden. Ook de binnenhof van het huis was indrukwekkend. De door Rubens beschilderde muren brachten de glorie van de oude schilderkunst weer tot leven.
Huwelijksportret als statussymbool
Ook zijn huwelijksportret met Isabelle Brant uit 1609 was een statussymbool van een jonge ambitieuze schilder. Het portret herinnert in vorm en betekenis aan het traditionele aristocratenportret ten voeten uit. Rubens zit als een ontspannen man van de wereld naast een stralende Isabella in een bloeiend prieel.
Hij houdt teder de hand vast van zijn echtgenote. Isabella draagt een met goud geborduurde japon en opvallende juwelen. Een grote kanten kraag omlijst haar jeugdige gelaat. Rubens draagt een donker wambuis en een luxueus geborduurd jasje. Zijn linkerhand rust nonchalant op een degen, een teken van zijn waardigheid.
Peter Paul Rubens, schilder in Antwerpen (1608-1618)
De hofschilder Peter Paul Rubens
Direct na zijn terugkomst in Antwerpen werd Rubens stadsschilder. In 1609 werd hij hofschilder van aartshertog Albrecht, de landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden. De aartshertog wilde de cultuur van Vlaanderen wil Antwerpen, waar de beeldenstorm veel kunst had vernietigd, opnieuw internationale uitstraling geven. Rubens vervaardigde in zijn eerste periode, naast het reeds genoemde huwelijksportret, enkele belangrijke werken.
Religieuze schilderijen
Een belangrijk werk uit de eerste periode is
Kruisoprichting (1610). Het schilderij is te beschouwen als de introductie van de barok in de Nederlanden. De monumentale triptiek (drieluik) werd besteld door de geestelijkheid van de Sint-Walburgiskerk in Antwerpen. Op dit schilderij werd voor de kruisoprichting ter verlossing van de mensheid afgebeeld, een thema dat vóór de zestiende eeuw nooit was afgebeeld. Het werk krijgt door de diagonaalcompositie een grote dynamiek, die nog verstrekt wordt door de duidelijk uitgebeelde krachtinspanning van de beulen. Door de wervelende lichaamsvormen en de onvoltooide beweging van het kruis krijgt het schilderij een sterke dramatiek, die nog verstrekt wordt door de heldere contrasten tussen lichte en donkere partijen. Het ruwe realisme, het
chiaroscuro (verscheidenheid van presentatie in licht en donker), de barokke beweging en het
koloriet (kleurgeving, kleurmenging) van de Venetiaanse school verraden de invloed van de Italiaanse vorming van de schilder.
Een ander belangrijk werk uit zijn eerste periode is
Kruisafneming (1612). Dit drieluik vertoont alle kenmerken van een Italiaans klassiek werk. Op het middenluik is tegen een donkere achtergrond het grote centrale lichtende lichaam van Christus afgebeeld. De harmonieuze scène vertoont een grote eenheid. Op dit schilderij geen wilde gebaren en verschrikking, maar geconcentreerde aandacht en ingetogenheid. Het in elkaar zakkende lichaam van Christus wordt in een vloeiende opvangende weging van de toeschouwers opgenomen. Opvallend is de affectie waarmee de vrouwen het lichaam van Christus in hun armen nemen. Een opvallend detail is Christus' voet die de naakte schouder van Maria Magdalena raakt. Deze vluchtige aanraking is een subtiele uiting van de sensualiteit van Rubens, die we ook aantreffen in zijn schilderijen van uitbundig geschilderde naakten, van teder geschilderde kinderen of in bewonderde portretten van zijn vrouw.
Peter Paul Rubens, schilder in Antwerpen (1618-1630)
Grootmeester van de barok
In zijn tweede periode schildert Rubens, uitgegroeid tot de onbetwiste grootmeester van de barok, religieuze werken, mythologische werken, portretten en grandioze historiestukken. Zijn barokke schilderijen zijn overweldigend kleurrijk en vormelijk gedurfd. De weelderige klerenpraal en de rijke architectuurdecors zijn een uiting van zijn drang naar pronk en praal.
Mythologisch schilderij
De mythologische werken die Rubens in die periode schilderde, tonen zijn grootse opvatting over de schilderkunst. Met zichtbaar plezier portretteerde hij grote, voluptueuze vrouwelijke naakten.
Een bekend mythologisch schilderij van Rubens is
De roof van de dochters van Leucippes (circa 1618), dat is gebaseerd op een mythe van de tweelingen Castor en Pollux, de zonen van Leda en Zeus. Deze goddelijke tweeling ontvoeren Phoebe en Hilaeira, de dochters van koning Lucippes van Argos. De groep, bestaande uit de meisjes, de goddelijke tweeling, de paarden en de cupido's, is door Rubens als een 'draaiend' blok weergegeven. Alles lijkt, perfect in balans, als een massaal mechanisme te draaien. Door de paarden wordt dierlijke kracht aan het tafereel toegevoegd. Het steigerende paard, met glanzende ogen en witachtige neusgaten, steekt duidelijk af tegen de lucht. In het diffuse zonlicht wordt een deel van de ruimte gevuld door twee voluptueuze vrouwelijke naakten. De vrouwelijke naakten, met hun blonde haren en zachte meisjeslichaam, beantwoorden volledig aan het ideaal van de (mannelijke?) toeschouwer in de eeuw van de barok. Het schilderij, een afbeelding van liefde en geweld, met zijn imponerende compositie en overdadige penseelvoering, is een waar meesterwerk binnen het mythologische genre.
Religieus schilderij
Het magistrale altaarstuk
De aanbidding der koningen uit 1624, dat werd gemaakt voor de nu verdwenen Sint-Michielsabdij in Antwerpen, laat zien dat de barok bij Rubens tot volle rijpheid is gekomen. Het koloriet is krachtig en stralend. Andere barokke kenmerken zijn de bewogen lijnen en de grillige compositie, met een achtergrond die opentrekt naar een weids verschiet. Er is op dit schilderij van Rubens sprake van grootsheid in gebaar, expressie en gevoel. De trotse Morenhoofdman bekijkt, met zijn buik vooruit en een vuist in zijn heup, het lieftallige geboortetafereel. De half afgewende grijze koning, met zijn opvallende rode mantel en witgrijze baard, reikt met een zijdelingse blik zijn gave aan. De geknielde man in het witte kleed is de derde koning.
Rubens is meer geweest dan een schilder van goden en helden, van historiestukken en religieuze schilderijen. Hij heeft ook belangrijke bijdragen geleverd als genre- en landschapsschilder. Hij sluit zo aan bij de Vlaamse traditie, met Breugel als voorganger en Adriaan Brouwer als tijdgenoot.
Genreschilderij
Het schilderij
De verloren zoon uit 1619 is een vrij onbekend werk van Rubens. Het thema van de verloren zoon is niet onbekend in de kunst van de Nederlanden. In dit schilderij is de verloren zoon, rechtsonder afgebeeld naast de bevallige varkenshoedster, slechts een bijkomstig personage. De kennis van Rubens van het platteland, dat hij tijdens zijn dagelijkse rijtoer in de omgeving van Antwerpen goed leerde kennen, heeft geleid tot een realistisch genretafereel van het Vlaamse boerenbedrijf. Het is een encyclopedisch getrouwe weergave van een stal die alle mogelijke dieren en gereedschappen bevat.
Peter Paul Rubens, schilder in Antwerpen (1630-1640)
De diplomaat Peter Paul Rubens
Rubens was behalve schilder ook diplomaat. Als gerespecteerd diplomaat was hij zelfs tot ridder geslagen. Hij was ontgoocheld omdat zijn diplomatieke contacten niet leidden tot een vereniging met Holland. Bovendien zag hij de neergang van Antwerpen rond zich heen. In 1631 vroeg hij aan Isabella, de echtgenote van de aartshertog Albrecht, vrijstelling van alle diplomatieke taken.
Mythologisch schilderij
Het schilderij
De gruwelen van de oorlog, in 1637-1638 geschilderd voor de hertog van Toscane, geeft blijk van zijn ontgoocheling en verbittering. Het thema is de verhouding tussen oorlog en vrede. De oorlogszuchtige Mars, bewapend en met bebloed zwaard, stormt vooruit. Hij bedreigt het volk met grote rampspoed. De door Amors en Cupido's vergezelde Venus, zijn geliefde, probeert hem tegen te houden met liefkozingen en kussen. Harmonie kan niet leven met tweedracht en oorlog. Daarvan getuigt de op de grond liggende vrouw met een gebroken luit. De moeder met het kindje in haar armen getuigt dat de vruchtbaarheid en liefdadigheid verstikt worden door de destructieve oorlog. De vrouw met het smartelijke gezicht, zonder juwelen, heeft als attribuut een wereldglobe. Het is een verwijzing naar Europa dat al jaren lijdt onder ontelbare misères en rampspoeden.
Portret van jonge tweede echtgenote
Rubens echtgenote Isabelle Brant overleed in 1626. In 1630 trad Rubens in het huwelijk met de zestienjarige Hélène Fourment. Rubens maakt diverse portretten van zijn jonge vrouw. Zijn portretten waren een sensuele ode aan zijn mooie vrouw. In het schilderij
Het pelsken uit 1638 is zijn vrouw afgebeeld als een liefdesgodin tegen een donkere achtergrond. Het melkkleurige lichaam steekt sterk af tegen de donkere tinten van de met bont gevoerde mantel. Het koloriet doet denken aan schilderijen van Titiaan. Deze Rubensiaanse schoonheid (Rubensiaans is nog altijd een term om te verwijzen naar volslanke vrouwen) zindert van levenslust.
Schilder van landschappen
In de laatste periode van zijn leven schilderde Rubens ook een aantal landschappen. Het zijn lofliederen op zijn eigen Vlaamse land. In 1636 schilderde hij
Landschap met het kasteel Het Steen. Rubens geeft het landschap breed panoramisch, picturaal en kleurrijk weer. Hij is duidelijk een erfgenaam van de Vlaamse schilder Breugel. Kenmerkend voor de landschappen van Rubens is het golvende, lyrische ritme. De bodem krijgt bij Rubens zwierige golven, en de boomstammen zwieren zich hartstochtelijk omhoog. Zijn eiken zijn machtiger dan die van Hollandse landschapsschilders Hobbema en Ruysdael. De horizon in zijn landschapsschilderijen ligt beduidend hoger dan de horizon bij schilderijen van Hollandse landschapsschilders. Op dit lentelandschap in de vroege morgen is op de voorgrond een patrijzenjager afgebeeld.
Lees verder