Dionysos of Bacchus, god van de wijn en het plezier

De Griekse god Dionysos is de zoon van Zeus en de sterfelijke Semele. Door de Grieken werd hij soms ook Bakchos genoemd, de Romeinen noemden hem Bacchus. Dionysos is in de Griekse mythologie de god van de wijn, van de landbouw, vruchtbaarheid, het leven en de onsterfelijkheid, de dans, het plezier en de extase. Een god die vrijwel zijn hele kinder- en jeugdtijd moest vluchten voor Hera. Dionysos was populair in het oude Griekenland, de feesten ‘Dionysia’ waren uitbundig, groots en vrolijk.

Inhoud

• De geboorte van Dionysos
• Maenaden, satyrs, silenen, nimfen en centauren
• De betekenis van Dionysus
• Twee mythen over Dionysos
• Symbolen bij Dionysos

De geboorte van Dionysos

De oppergod Zeus had zijn oog laten vallen op de beeldschone Semele. Semele was de dochter van Cadmus, de stichter en koning van Thebe, een sterveling. De arme prinses wist dat iedere avond een speciale man bij haar kwam maar hoe speciaal dat wist ze niet. Hera wist het wel. De getergde vrouw van de oppergod Zeus strafte nooit haar echtgenoot direct maar ze had wel zo haar manieren. Vermomd als een bediende gaat ze naar Semele. Semele zou toch moeten weten wie die vreemdeling was, het was toch haar goed recht! Helaas weet Hera het meisje te overtuigen. ’s Avonds laat ze Zeus eerst een heilige eed zweren. Daarna vraagt ze hem om zijn ware aard te tonen. Zeus probeert haar om te praten maar is ook gebonden aan zijn eed. De stralende god is geen partij voor een sterveling. Semele sterft in de vlammenzee maar Zeus weet nog net de kleine Dionysos uit haar baarmoeder te halen.

Hij plaatst de baby in zijn bovenbeen waar het veilig verder kan groeien. Hera was niet blij maar kon er weinig aan doen, de oppergod Zeus zelf aanvallen was geen optie. Toen de kleine Dionysos volgroeid was haalde Zeus de baby uit zijn bovenbeen. Eén van de bijnamen van Dionysos was ‘de tweemaal geborene’, één keer uit Semele en een keer uit Zeus. Zeus geeft de baby eerst aan Ino, een zuster van Semele maar Hera bleef het kleintje sarren.

Met de hulp van Hermes brengt Zeus het kind dat vermomd is als een bokje naar de nimfen van Nysa, de Hyaden. Hera liet het kind hier met rust. Naast de Hyaden zorgt ook een oude satyr, Silenus voor het kind. Silenus was ondanks zijn vrijwel voortdurende benevelde toestand een wijze man met voorspellende gaven. Silenus bleef bij Dionysos ook toen hij Nysa moest verlaten. Want Hera kwam achter de verblijfplaats van de inmiddels volwassen Dionysus en begon hem weer te achtervolgen. De arme god werd gedwongen over de aarde te dolen maar kreeg in de loop van de tijd een heel gevolg achter zich aan.

Maenaden, satyrs, silenen, nimfen en centauren

Op de berg Nysa had Dionysos geleerd om wijn te maken. Waarschijnlijk had hij in Silenus een goede leermeester. Opgejaagd door de boze koningin van de goden verspreidt hij die kennis over de wereld maar niet alleen. Maenaden, satyrs, silenen, nimfen en centauren volgden hem overal. Maenaden worden ook wel bacchanten genoemd of ‘razenden’. De maenaden hielden uitzinnige dansfeesten waarbij ze in een wilde extatische roes raakten. Soms verslonden deze dames levende dieren, tenminste die verhalen zijn opgeschreven.

Satyrs of saters zijn kleine bosgodjes met bokkenpoten en oren, veel beharing en een uitbundige natuur. Soms wordt Dionysos ook als een satyr afgebeeld. Silenen zijn oude satyrs. De wijze Silenus was één van hen. Nimfen worden voorgesteld als mooie, jonge meisjes die constant worden achtervolgd door wilde satyrs en silenen. Centauren waren wilde en woeste wezens, half paard en half mens.

De betekenis van Dionysus

Dionysos was de god van de wijn en de druiventeelt, maar ook de god van de landbouw, dans, toneel, extase en de roes.
De wilde maar ook artistieke god stond min of meer tegenover de rationele en beheerste Apollon. In Delphi deelden de twee goden zelfs het orakel. Tijdens de afwezigheid van Apollon werden er feesten gehouden ter ere van Dionysos. Silenus zijn oude mentor had ook voorspellende gaven.

Het ligt voor de hand dat niet alle Grieken gecharmeerd waren van deze god met zijn uitzinnige stoet van razende maenaden. De aristocraten moesten wennen aan dit vertoon en hielden het liever bij de oude meer beheerste goden. Verhalen over uitzinnige feesten en volgelingen die krankzinnig waren geworden tijdens deze orgiën deden zijn populariteit ook geen goed. Maar langzaam weet de verering heel Griekenland voor zich te winnen. Het was een mogelijkheid om even los te komen van de dagelijkse sleur en de Dionysosfeesten werden hoogtepunten in het jaar.

De Dionysosfeesten werden zowel op het platteland als in de steden gevierd. Het waren vooral oogstfeesten en vrolijke wijnfeesten. Maar ook hier speelde het toneel al een belangrijke rol. In de toneelstukken werd het leven en de zwerftochten van Dionysos nagespeeld. In Athene werd in februari het Anthesteria gevierd. Een feest dat gevierd werd in februari en waarin de eerste nieuwe wijn gedronken werd. Het was ook een feest waarin de rollen werden omgekeerd, de dienaren waren even de baas over de stad. Dit feest is misschien wel de voorloper van het carnaval.

Later in het jaar, in maart, stond vooral het theater centraal. De eenvoudige toneelvoorstellingen waren uitgegroeid tot belangrijke wedstrijden. De schrijvers moesten enkele tragedies en één vrolijk satyrspel leveren voor het feest. Het satyrspel sloot de reeks voorstellingen met een vrolijke parodie op de samenleving.

Dionysos wordt niet alleen verbonden met uitzinnige vreugde maar ook met de dood. Op diverse vooral Romeinse sarcofagen zijn afbeeldingen van de god gevonden. Het is vooral geïnspireerd door zijn ‘opstanding’ en omdat hij in sommige mythen zijn moeder (en soms ook Ariadne) uit het dodenrijk bevrijdt. Daarnaast is er een ander verhaal over de geboorte van Dionysos. Hierin verwekt Zeus Dionysos eerst bij een andere godin. De jaloerse Hera laat het jongetje in stukken scheuren door enkele titanen. Zeus vindt het hart van het kind en geeft het aan Semele te eten. Daarna komt de jaloerse Hera weer aan bod en sterft de ongelukkige Semele. De verhalen zijn niet allemaal gelijk maar de dood van het kind en de ‘wedergeboorte’, zijn misschien ook aanleiding geweest voor zijn verbinding met de dood en opstanding.

Dionysus en Ariadne
Dionysos had Ariadne als echtgenote. Ariadne was de dochter van koning Minos van Kreta. Ariadne had de held Theseus geholpen om de Minotaurus te verslaan en was daarna met hem naar het eiland Naxos gevlucht. Er zijn verhalen waarin Theseus haar daar om onduidelijke redenen laat zitten en Dionysos haar helpt. Maar in andere verhalen eist Dionysos haar domweg op en moet een verdrietige Theseus het eiland alleen verlaten. Er worden enkele kinderen aan het echtpaar toegeschreven die amper een rol spelen in de godenwereld. Heel bijzonder overigens, Dionysos is zijn echtgenote trouw!

Twee mythen over Dionysos

Dionysos en Icarius

Dionysos leerde de mensen om wijn te maken. In een mythe uit Athene leert hij Icarius en zijn dochter Erigone hoe ze druiven moeten verbouwen en er wijn van maken. Icarius is vreselijk trots op zijn werk en gaat langs zijn buren om de zelfgemaakte wijn te laten proeven. Heerlijk vinden de buren het maar ze kunnen geen maat houden en worden ontzettend dronken. Het moest wel vergif zijn! De bezorgde menigte brengt Icarius om het leven. Zijn dochter hing zich op boven het graf toen ze achter het drama kwam.Dionysus is razend en stuurt een plaag op de Atheense jonge vrouwen af waardoor ze waanzinnig worden en zelfmoord plegen. De Atheners zagen in dat ze misschien wat te hard over Icarius hadden geoordeeld en er worden feesten georganiseerd ter ere van Icarius en zijn dochter.Tijdens de feesten werden kleine beeldjes van beiden in bomen gehangen.

Dionysos en de piraten

Dionysos is bijna aan het eind van zijn zwerftocht en de vermoeide god wil alleen nog maar terug naar huis, naar de Olympus! Hij weet een schip te vinden dat hem naar Griekenland te brengen maar het is helaas een piratenschip. De piraten willen eenmaal op zee naar Azië varen om Dionysos daar als slaaf te verkopen. Toen Dionysus dit ontdekte liet hij klimop en wijnranken groeien langs de mast, hij veranderde zichzelf in een leeuw, de riemen van de piraten werden slangen en hij liet in de lucht vreselijke wezens vliegen. De doodsbange piraten wilden alleen nog maar van het schip af en springen in het water. Daar veranderen ze in onschuldige dolfijnen.

Symbolen bij Dionysos

• druiven: Dionysos leert druiven verbouwen in zijn jeugd op de Nysa
• wijn: Dionysos gaf de mensen wijn.
• granaatappel: Wanneer de titanen de kleine Dionysos in stukken scheuren groeit een granaatappelboom op de plek waar zijn bloed de aarde raakt. De titanen schrikken daar zo van dat ze meteen vertrekken.
• honing: de Hyaden geven het kind honing te eten.
• thyrsus: een staf met aan het uiteinde een dennenappel, meestal is de staf versierd met druivenbladeren of gekleurde linten. De staf is een fallussymbool.
• bokken: Zeus had de kleine Dionysos veranderd in een klein bokje om hem te beschermen tegen de woede van Hera.
• panter: de maenaden droegen vellen van panters maar ook van herten om hun schouders.
• stier:tijdens sommige erediensten werd een stier aan Dionysos geofferd, naar aanleiding van een mythe rond de god

Lees verder

• Apollon, Griekse god van de zon
• Zeus in de Griekse mythologie
• Hera, koningin van de Griekse goden