Romeinse legerformaties: de testudo

De testudo, of schildpadformatie, is een veel voorkomend fenomeen in films over het Romeinse leger. Maar hoe werd deze formatie toegepast en werd deze daadwerkelijk zo veel gebruikt?

De formatie

Waar Rome’s barbaarse vijanden vaak niet eens de moeite namen een slagformatie te vormen, kenden de legioenen ze in alle soorten en maten. Van deze formaties was de testudo misschien wel het summum van de ijzeren discipline binnen de Romeinse legioenen. De formatie vergde een enorme mate van coöperatie, er moest gedacht en bewogen worden als één man. Er wordt zelfs gewag gemaakt van een dubbele testudo, waar de ene testudoformatie óp de andere staat.

Maar voordat we het gebruik van de formatie bespreken, is het van belang hoe te bekijken hoe de testudo er daadwerkelijk uitzag en in elkaar zat. De testudo was een formatie waarbij de legionairs zo compact mogelijk in hun eenheid gingen staan. Hierbij hield de voorste linie hun schild naar voren, ongeveer van hun scheenbeen tot aan hun ogen. De schilden werden zo gehouden dat ze een aaneengesloten muur vormden, waarbij geen ruimtes tussen de schilden werd gelaten. De schilden waren ongeveer 66 centimeter breed en de afzonderlijke soldaten stonden dus zeer compact bij elkaar. De soldaten in de tweede linie en daarachter, hielden dan hun schild dusdanig omhoog, dat hun schilden een aaneengesloten dak vormden. Op deze manier was de centurie veilig voor vijandelijke projectielen, die afketsten op de opgeheven schilden. Afhankelijk van de situatie, was het tevens mogelijk de zijkant van de formatie te bedekken met schilden, al was dit over het algemeen niet nodig.

Belegeringen

In tegenstelling tot wat populaire actiefilms, die de testudo te pas en te onpas gebruiken, je misschien zouden doen geloven, werd de testudo niet vaak toegepast. De formatie was aanvankelijk in het leven geroepen voor gebruik bij belegeringen en werd dus vrijwel uitsluitend hierbij toegepast. Als de legionairs de vijandelijke stad moesten naderen, werd de testudo gebruikt om de soldaten te beschermen tegen de projectielen die de verdedigers vanaf de muren wierpen. Toen de artillerie een grotere rol ging spelen bij de legioenen, werd de testudo vaak overbodig. De artillerie werd dan vaak gebruikt om de verdedigers ervan te beletten een positie in te nemen op de muur en daarvandaan de Romeinse soldaten te belagen.

Carrhae

Hoewel de testudo’s voornaamste rol bij de belegering lag, wil dit niet zeggen dat deze nergens anders werd gebruikt, hoe spaarzaam dan ook. Generaals als Marcus Antonius en Marcus Crassus vonden noodgedwongen en met wisselend succes een tweede gebruiksmogelijkheid voor de testudo. Beide generaals vielen in een zoektocht naar eeuwige glorie Rome’s oostelijke buurman en rivaal Parthië binnen. Rond 53 v. Chr. was Crassus de eerste die de woestijnen van tegenwoordig Irak betrad, om van een koude kermis thuis te komen. In een rechtstreekse confrontatie met het Parthische leger bij Carrhae dolf hij, ondanks het gebruik van de testudo, het onderspit.

De enthousiaste zoon van Crassus had ervoor gezorgd dat de Romeinse cavalerie in een hinderlaag was gelopen, waarbij vrijwel elke ruiter omgekomen was. In één klap was de hele Romeinse cavalerie weggevaagd en restte generaal Crassus slechts infanterie, de ruggengraat van het Romeinse leger. Het Parthische leger verschilde echter zeer van het Romeinse, daar niet infanterie maar cavalerie centraal stond bij de Parthen. Bovendien bestond het grootste deel van hun leger uit ruiters te paard, die slechts van een afstandje pijlen naar hun vijanden schoten en een directe confrontatie vermeden. Toen deze boogschutters de Romeinse legioenen bestookten met pijlen, had Crassus, verstoken van cavalerie, geen andere optie dan een testudo te formeren. Op die manier hadden zijn troepen enigszins beschutting tegen de niet aflatende stroom van pijlen. Aanvallend gezien kon hij echter niks uitrichten, daar de ruiters veel mobieler waren dan de legioenen. De veldslag leidde dan ook tot een debacle voor de Romeinen. Nadat de boogschutters te paard de Romeinse legioenen uren lang had uitgedund en de Romeinse soldaten moe, uitgedroogd en vaak gewond waren, brak de Parthische zware cavalerie het laatste restje verzet. Wie niet al dood was, zou de rest van zijn leven als slaaf doorbrengen.

Marcus Antonius

Waar de testudo voor Crassus niet meer dan uitstel van executie was geweest, was het wellicht de redding voor Marcus Antonius zo’n 17 jaar later. Ongeduldig als hij was, was Marcus Antonius het zat steeds maar teruggehouden te worden door de langzaam voortbewegende bagagetrein. Daarom besloot hij met zijn leger voort te trekken, zonder te wachten op de bagagetrein, die zouden ze later wel een keer tegenkomen. Zijn lumineuze idee bleef echter niet lang een geheim, daar de Parthen er al snel achter kwamen dat de Romeinse bagagetrein ergens met een slakkengang door hun land sjokte, met slechts een klein detachement om deze te bewaken. Het was voor de Parthen een koud kunstje om de bagagetrein aan te vallen en al het Romeinse eten voor de komende weken in beslag te nemen.

Toen hetgeen er gebeurd was bekend werd bij Marcus Antonius, zat er voor hem, ongetwijfeld na een enorme tirade, niets anders op dan huiswaarts te keren. Eten hadden ze niet of nauwelijks en ook dorst speelde zijn mannen parten. Het werd een zware terugtocht, waar duizenden soldaten, geteisterd door de hitte en door de Parthische boogschutters te paard, waar Crassus ook al kennis mee had gemaakt, sneuvelden. Dankzij de testudoformatie, waarmee ze de aanvallen van de Parthische cavalerie konden weerstaan, wisten Marcus Antonius en zijn troepen, in ieder geval een deel ervan, echter Romeins grondgebied te bereiken, gezegend met hun leven.

Lees verder

• De succesformule van het Romeinse legioen
• De ontwikkeling van de pilum
• Marius' Muilezels: wapenuitrusting bij de Romeinen