De Vier Heemskinderen: de historische feiten

De sage van de vier Heemskinderen heeft in de literatuur altijd veel belangstelling genoten, niet in het minst omdat het een vroeg (13e eeuws) geschreven hoofs gedicht betrof dat haar weg vond in een heldenroman. Hoe staat het met de historische feiten? Hebben de Heemskinderen echt bestaan?

Zoektocht door de geschiedenis

In Nederland is men trots op het bestaan van een volksroman: de Vier Heemskinderen, die in 1490 voor het eerst werd uitgegeven als boek. Oorspronkelijk bestond het verhaal uit een fragmentarisch 2000-regelige gedicht, dat 'Reinout van Montalbaen' heette. De dichter is, zoals vaak voorkomt bij middeleeuwse literatuur, helaas anoniem. Omdat het gedicht echter in de 13e eeuw is gemaakt bestaat er in de literatuur de neiging om het gedicht toe te schrijven aan de beroemde dichter Jacob van Maerlant (Brugse Vrije, ca.1225 – ca.1300), niet in het minst omdat stijl en verhaaltrant in het gedicht bijna identiek zijn aan die van Jacob van Maerlandt. Voorloper van het Nederlandse gedicht zijn waarschijnlijk 2 hoofse gedichten uit het 'Chanson de Geste,'(een verzameling van Franse heldengedichten en verhalen over 8e en 9e eeuwse ridders en koningen.) 'Renaud de Montauban' en 'Les Quatre fils de Aymon'.

Het Nederlandse verhaal en de geschiedenis

Karel de Grote

Het beste houvast ten aanzien van het Nederlandse verhaal is de aanwezigheid van koning Karel en zijn zoon Lodewijk. Er bestaan een grote hoeveelheid verhalen, legenden en sagen over Karel de Grote, die een eigen naam hebben verworven in de literaire geschiedenis: Karelromancyclus. Karel de Grote (Charlemagne) leefde van ongeveer 747-814. Hij werd koning van de Franken in 768 en in 800 werd hij tot keizer gekroond, dus kunnen we gevoeglijk een deel van het verhaal van de Heemskinderen dateren tussen: 768-800. In het Nederlandse verhaal wordt Karel afgeschilderd als een oude man, maar in het tijdperk waarover wordt gesproken (768-800) zal Karel maximaal 53 jaar geweest zijn. Was er dus sprake van een andere oude koning met betrekking tot Aymijn's geschiedenis?

In een geillustreerd boek wordt Karel inderdaad afgeschilderd als een oude man met een lange baard als de Vier Heemskinderen voor het eerst aan het hof in Parijs komen (Parijs en niet Keulen!) en dat is dan niet correct.

Bestudering van het verhaal en het plaatsen in het tijdperk geven aan dat de vader van Karel: Pepijn de Korte en Karel vaak worden vermengd. Dat is vooral zo wanneer Aymijn of Aymon, de vader van de vier Heemskinderen om zijn beloning vraagt en dan het herogdom Dordogne krijgt. Aymijn wordt dan ook uitgehuwelijkt aan een van de zusters van Karel. Ze kan toen nauwelijks zo oud zijn geweest zoals Karel wordt bestempeld want ze kreeg wel de vier jongens - de vier Heemskinderen. Karel was de tweede zoon en niet de oudste, oorspronkelijk, van Koning Pepijn de Korte en er kan niet meer dan 10 jaar verschil tussen hem en zijn aan Aymon uigehuwelijkte zus geweest zijn.

Het is waar dat de feiten in het verhaal heel schimmig zijn als ze met de aan ons bekende historie (geschiedenis) moeten worden vergeleken.
Bijvoorbeeld: van Pepijn wordt niet aangenomen dat hij veel onwettige kinderen had en hij had maar ongeveer vijf overlevende kinderen bij Bertrada van Laon. Ook de naam Aye in de sage is waarschijnlijk niet correct en afgeleid van de naam van een heel andere schoonheid in een heel ander verhaal.

Er zijn in de sage maar weinig punten waaraan men zich kan vasthouden als het om tijdsbepaling gaat, zeker niet als men de Nederlandse sage leest.
De meeste feiten verschaft het Franse uitgebreide verhaal, waarin de tijdsbepaling kan worden gehangen aan het huwelijk van Reinout met de dochter van Son d'Aquitaine, die om de een of andere reden van zijn troon werd gestoten als Duc van Aquitaine. Dan spreken we over de zeventiger-tachtiger jaren in de 8ste eeuw en dan is Karel nog pertinent niet oud.
Daarbij is in het Franse verhaal is Reinout of Renoud de oudste en niet de jongste zoon van Aymon en Aye, wat met betrekking tot de feiten een stuk logischer is.
Er moet verder rekening mee worden gehouden dat het Nederlandse verhaal pas in de 13e eeuw is komen opduiken en dat het pas aan het begin van de 16e eeuw als kinderboek werd gepubliceerd. In het Nederlandse verhaal worden heel andere namen gebezigd en het is geen wonder dat er na zo'n lange overlevering zoveel onnauwkeurigheden in het verhaal staan.

Lodewijk de Vrome

Het verhaal over Lodewijk, Karel's zoon is helaas in de Nederlandse versie niet correct. Reinout zou Lodewijk onthoofden, als hij voor het eerst met zijn vader en zijn broers aan het hof van Karel verschijnt. In de geschiedenis is Lodewijk de Vrome de enige zoon die zijn vader over een onverdeeld rijk kan opvolgen. Hij leefde van 11 april 778 - 20 juni 840. Dat Karel zijn zoon vroeg wil kronen is waar: op 3-jarige leeftijd werd Lodewijk koning van Aquitanië. Dit is helaas ook niet iets wat helpt voor de datering van het verhaal. Het Franse verhaal spreekt van de onthoofding van een minstreel aan het hof van Loupe de Gascogne.

Karel's zuster die aan Aymijn wordt uitgehuwelijkt: Adelheid of Rothaid.

Van de vader van Karel, Pepijn de Korte (714 - 768) is niet bekend dat hij zich afgaf met andere dames dan zijn vrouw Bertrada de Laon. Karel had een oudere zuster die Adelheid (Adelaide) heette en die na haar 6e jaar 'verdwijnt' uit de geschiedenis. Het is zeer waarschijnlijk dat deze Adelheid toen ze zes werd naar een klooster werd gestuurd voor haar opleiding en dat ze gerekend vanaf haar 12e jaar een 'minder' huwelijk heeft moeten sluiten. Het is goed mogelijk dat Pepijn haar heeft uitgehuwelijkt aan haar half-oom Aymijn. Dat daar niets van bekend is in de geschiedenis kan komen omdat de geschiedschrijvers uit die tijd totaal niet geïnteresseerd waren in vrouwen die geen grote bruidsschatten of landerijen in hun huwelijk meenamen. Voor Pepijn bestond absoluut niet de noodzaak om zijn dochter(s) van grote erfenissen te voorzien omdat hij zoons had. Dochters waren eerder een goed onderhandelingsmiddel. Toen Aymijn klaagde over slechte behandeling en beloning nadat hij -waarschijnlijk voor Pepijn- diverse oorlogen had gevoerd, vond Pepijn het geen punt om zijn dochter aan zijn half-broer uit te huwelijken.

De naam van de vrouw van Aymijn: Aye.

In de Chanson de Geste wordt als dochter van Doon de Mayence (een hoofdfiguur in de heldendichten) de beeldschone Aye van Avignon beschreven. Het is zeer goed mogelijk dat de naam van Adelheide al snel verwisseld werd met die van Aye. Als we ervan uitgaan dat Aymijn Aye trouwt als ze twaalf is (getrouwd kon worden na de eerste menstruatie van een meisje) dan heeft het huwelijk ongeveer plaats gevonden tussen 756-760. (Toen Pepijn nog koning was en Karel tussen de 14 en 9 jaar was!)

Aymijn, hertog van Dordogne

Een machtige vader

De vader van Aymijn was waarschijnlijk de beroemde hofmeier Karel Martel. Karel Martel had een bijzonder volle kinderkamer waarin zijn 'bastaards' tegelijk werden opgevoed met zijn 'echte' kinderen. Karel Martel trouwde twee keer en had verschillende concubines. Het wordt niet onmogelijk geacht dat Aymijn's moeder de mooie jongere zuster was van zijn eerste vrouw Rotrude van Trier (790-724). Rotrude was de dochter van de machtige Bisschop van Trier. Zij zou bijzonder veel van de landerijen van haar vader erven, iets wat Karel, indertijd alleen maar bastaardzoon van Pepijn van Herstal goed uitkwam. Er was Liutwig van Trier veel aan gelegen om Karel Martel te steunen in zijn strijd om de macht nadat Pepijn van Herstal stierf (714).

Pierlepont en de Dordogne

• Het is mogelijk dat Rotrude's zuster het 'verwaarloosbare' Pierlepont erfde, wat uiteindelijk in handen kwam van Aymijn. Verondersteld wordt dat Aymijn eerder werd geboren dan Pepijn en dat daarom altijd maar weer de controverse ontstond tussen de beide broers: Pepijn was de toekomstige hofmeier en later zelfs koning van Austrasia en Neustrasia en Aymon moest het doen met een kleine landstreek in de buurt van de Ardennen omdat hij 'aan de verkeerde kant van het bed' geboren was.
• Het is zeer waarschijnlijk dat Karel Martel het destijds onbeduidende hertogdom van Dordogne (Dordoen) met de hoofdstad Albi aan zijn bastaardzoon gaf. De Dordogne lag zuidelijk van het rijk van Karel Martel en vrij dicht bij Aquitanië, waar zijn beurtelings grootste vijand en daarna grootste bondgenoot Odo de scepter zwaaide.
• Aymijn is ook bijzonder bevriend met Hugo van Narbonne, die in het eerste hoofdstuk wordt vermoord. Narbonne ligt niet ver van de Dordogne.

Reinout van Montalbaen of Renaud de Montauban

Er moet nu een overstapje gemaakt worden naar de Franse versie van Reinout van Montalbaen omdat er in de Nederlandse versie wat onwaarschijnlijkheden voorkomen. In de Nederlandse versie wordt Reinout de jongste van de broers: Writsaert, Ritsaert en Adelheart genoemd. In de Franse versie is Renaud de oudste van de drie broers Guichard, Allard en Richardet. Dat hij Aymijn's 'lievelingszoon' wordt en alles zal erven wat van Aymijn is is alleen maar in de Frankische tijd verklaarbaar en aanvaardbaar als Reinout inderdaad de oudste was. Dat betekent dat hij op zijn vroegst in 758 geboren werd. We kunnen aannemen dat hij minstens 18 jaar was toen hij meeging met zijn vader naar het hof van een nog redelijk jonge Karel, (ongeveer 776) wiens zoon Lodewijk nog niet geboren was.

Zijn er sporen van Reinout's aanwezigheid in de geschiedenis?

Er is helaas maar een enkel spoor en dat is nogal indirect. In de Franse 'Renaud de Montauban' trouwt Reinout met Clarisse, de dochter van Son van Aquitaine. Son van Aquitaine bestaat in de geschiedenis! Volgens de Pomer pedigree was Son d'Aquitaine na 750 geboren en een zoon van de door Karel afgezette Waiffer van Aquitaine, de koning of hertog van Aquitaine. Karel had zijn 3-jarige zoon Lodewijk in de plaats van Waiffer op de troon gezet. Aangenomen moet worden dat Reinout na 785 trouwde met Clarisse. Het is vrij aannemelijk dat Son, om de een of andere reden niet bij machte om zijn koninkrijk terug te claimen van Karel de Grote, zijn dochter uithuwelijkt aan de oudste zoon van de hertog van Dordogne, omdat hij door Dordogne een 'voet' heeft in Karel's rijk en ook vanwege het adagium: de vijand van mijn vijand is mijn vriend. Reinout en zijn broers vluchten naar Cascogne in het Franse verhaal, naar een zekere Loup de Gascogne. Waarschijnlijk is deze Loup of de broer van Son d'Aquitaine of zijn zoon. (Volgens Pomer pedrigree zijn er 2 Loups). Gascogne was in de 8e en 9e eeuw een onderdeel van het koninkrijk Aquitanië.

Conclusie

De volgende tijdslijn kan worden geconstrueerd met betrekking tot de Vier Heemskinderen

• 714 of later geboorte van Aymijn als (bastaard)zoon van Karel Martel.
• 720 geboorte van Pepijn de Korte, halfbroer van Aymijn, later koning der Franken (751 e.v.)
• 742 e.v geboorte van Aye, zuster van Karel de grote
• 747 omstreeks, geboorte van Karel de Grote, zoon van Pepijn de Korte en Bertrada van Laon.
• 750 e.v. geboorte van Son d'Aquitaine, Reinouts latere schoonvader
• 756 e.v. huwelijk van Aymijn met Aye, zuster van Karel de Grote (Aye was derhalve ongeveer 14 jaar oud)
• 757 e.v. geboorte van Reinout van Montalbaen en zijn drie broers
• 768 kroning van Karel de Grote tot koning der Franken
• 778 geboorte van Lodewijk de Vrome
• 785 e.v. huwelijk van Reinout met Clarisse d'Aquitaine
• 796-804 Bouw van de paleiskerk te Aken. Reinout zou omstreeks 804 kunnen zijn vermoord.

Ten aanzien van Reinout's dood: er werd aangenomen dat Reinout meewerkte aan de bouw van de Dom in Keulen, maar de bouw daarvan startte pas in de 13e eeuw. Karel de Grote bouwde echter wel aan zijn paleis in Aken aan het begin van de 9e eeuw en daarbij hoorde ook een paleiskerk. In ieder geval bestrijkt de geschiedenis van de Vier Heemskinderen een langere tijd dan men zo op het eerste gezicht vermoedt: van ongeveer 750 tot 814. Bewijs van het bestaan van Reinout en zijn broers is tot nog toe niet gevonden.

Lees verder

• De Vier Heemskinderen: de Nederlandse legende
• De Merovingen: mythisch, machtig of marionet?
• De Vier Heemskinderen: het Franse verhaal