De Vier Heemskinderen: de Nederlandse legende

Een van de oudste Nederlandse legenden is die van de vier Heemskinderen uit de tijd van Karel de Grote. De legende vindt momenteel nog gretig gehoor in het zuid-oosten van België. Een (hernieuwde) kennismaking met de Nederlandse versie van dit middeleeuwse cultuurgoed.

De herkomst van de legende van de vier Heemskinderen

Hoewel de legende een van de oudste opgetekende legendes is in de Nederlanden is hij niet origineel Vlaams of Nederlands.
Een veel eerdere optekening van de legende vond plaats via het Franse 'Chanson de Geste'. Chanson de Geste is een verzameling van een 80-tal Franse sagen en legenden uit de 8e en 9e eeuw, die pas later werden opgetekend.
In de Franse versie van de Vier Heemskinderen heten de vier broers Renaud de Montauban, Guichard, Allard and Richardet. Er is daarin ook sprake van een zuster Brandamed.
De Nederlandse versie van het verhaal die als roman uitkwam in de 15e eeuw had uiteindelijk veel meer van een avonturen roman voor kinderen dan van een hoofse(=galante) middeleeuwse roman.

De sage van de Vier Heemskinderen is hoogstwaarschijnlijk geliëerd aan een middeleeuws op schrift gesteld verhaal over 'Reinout van Montalbaen' door een anonieme schrijver.
Het verhaal is geschreven in dichtvorm. De dichtvorm is in die tijd de meest gebruikte vorm van verhalen vertellen: minstreels en beroepsvertellers moesten grote hoeveelheden tekst onthouden en daarvoor was de dichtvorm het meest geschikt.
De sage over Reinout en zijn broers, tesamen de vier Heemskinderen, is reeds te vinden als onderdeel van de hoofse Franse Karelromancyclus 'Renaut de Montauban' en 'Les quatre fils Aymon'.
Met Karelromancyclus wordt bedoeld de vele sagen en legenden die rondom Karel de Grote (742-814) werden verhaald en enige eeuwen later soms ook werden opgetekend.
Aan het oorspronkelijk fragmentarisch verhaal, Reinout van Montalbaen, (In het Frans: Renaut de Montauban) dat maar uit 2000 overgebleven dichtregels bestond, werden in de loop der tijden verschillende episoden toegevoegd, totdat het uiteindelijk in de 13e eeuw werd opgetekend.
De schrijver van de 13e eeuwse sage is anoniem. In de literatuur bestaat de neiging om het verhaal aan de beroemde dichter Jacob van Maerlant (Brugse Vrije, ca.1225 – ca.1300) toe te schrijven, omdat het buitengewoon overeenkomt met van Maerlandt's trant van schrijven en verhaalvormen.
Het gedicht bleef bewaard doordat het rond 1490 werd uitgegeven in de vorm van een roman en niet in dichtvorm. Daarna bleef de sage eeuwenlang populair.
Er werd in de loop der eeuwen wel veel aan de sage toegevoegd en er bestaan verschillende versies van het verhaal.
Het volksboek 'Vier Heemskinderen' werd in 1872 opnieuw uitgegeven door Jan Carel Matthes, die in 1875 ook 'Reinout van Montalbaen' opnieuw uitgaf.
In 1939 werd het gedicht opnieuw uitgegeven door Pieter Johan Jurriaan Diermanse, in 1966 door D. van Maelsaeke en in 1998 door Hessel Adema.

Het verhaal zoals het in 1490 werd uitgegeven.

Hoofdstuk 1: waarin wordt verhaald over Karel de Grote die een groot feest gaf, waar iedereen naartoe kwam en hoe dat in grote droefheid eindigde.

Hoofdstuk 2: waarin Hugo van Narbonne's dood wordt gewroken door zijn beide ooms en diens helpers en met wie koning Karel zich weer verzoende.

Hoofdstuk 3: waarin koning Karel drie afgevaardigden naar Aymijn van Dordogne stuurt om vrede met hem te sluiten over de dood van zijn neef Hugo van Narbonne. En hoe de vrede na zeer korte tijd weer wordt gebroken.

Hoofdstuk 4: waarin Aymijn trouwt met de zuster van koning Karel. Waarin verteld wordt dat zij hem Ritsaert, Wridsaert, Adelaert en Reynout baart waarvan Aymijn niets afwist, doordat ze hen heimelijk grootbracht.

Hoofdstuk 5: waarin koning Karel zijn zoon Lodewijk tot koning van Frankrijk wilde kronen en bisscop Tulpyn dit niet wilde laten doorgaan. Waarbij Aymijn naar het hof toekomt en zijn spijt uitspreekt dat hij geen zoons heeft. Waarna zijn vrouw hem vertelt dat hij vier zoons heeft, die ze in het geheim opvoedde.

Hoofdstuk 6: waarin Aymijn zijn vier zoons tot ridder slaat en waarin hij zijn jongste zoon (Reynout) het paard Volbeiert geeft terwijl veel heren en jonkvrouwen daar getuige van zijn.

Hoofdstuk 7: hoe graaf Aymijn met zijn kinderen aan het hof komt, waar hij ontvangen wordt door koning Karel en zijn zoon Lodewijk, die ondertussen tot koning van Frankrijk is gekroond. Waarin de kinderen van Aymijn noch te eten en te drinken krijgen, noch een bed om in te slapen. Waarin aan iedereen geschenken wordt aangeboden behalve aan de kinderen van Aymijn.

Hoofdstuk 8: hoe Reinout Lodewijk onthooft en het hoofd zo tegen de muur werpt dat het bloed in Karel's gezicht spat. Hoe Karel met Aymijn en zijn kinderen vecht en Aymijn gevangen neemt omdat hij Aymijn wil laten ophangen.

Hoofdstuk 9: hoe Aymijn's kinderen naar Pierlepont gaan en naar Spanje waar zij ontboden waren door koning Saforet die toen heiden was. Hoe Reinout hem onthooft omdat hij hem hun geld niet gaf. Hoe zij vechten met het volk van de koning die de dood van hun koning willen wreken.

Hoofdstuk 10: waarin Reinout en zijn broers naar koning Yewyn rijden na een nacht van weinig slaap en waarin zij het hoofd van koning Saforet aan koning Yewijn aanbieden. Waarin Yewijn de broers goed onthaalt en hij zijn dochter aan Reinout tot vrouw geeft en een burcht uit dankbaarheid voor zijn verzet tegen koning Karel van Frankrijk

Hoofdstuk 11: waarin Karel het nieuwe kasteel in Yewijn's land ziet als hij op bedevaart is naar Sint Jacob en laat vragen van wie het kasteel is. Hoe hij Roelant naar Reinout stuurt en hoe die het kasteel belegert.

Hoofdstuk 12: waarin Renout en zijn broers verkleed als pelgrims naar Pierlepont gaan om hun moeder te beschermen. Waarin Pierlepont door de koning wordt belegerd en Reinout en zijn drie broers gevangen worden genomen. Als de koning de broers wil ophangen ontsnapt Reinout met behulp van zijn moeder's oom Maeldegijs.

Hoofdstuk 13: waarin Renout naar Parijs gaat om zijn broers te helpen. Waarin hij een boodschapper naar koning Karel stuurt om vrede te sluiten en boete te doen.

Hoofdstuk 14: Hoe Reinout zijn ros Volbeiert wordt ontstolen terwijl hij slaapt en hoe hij met behulp van zijn oom Maeldegijs zijn paard weer terug krijgt.

Hoofdstuk 15: hoe de dieven weer bij koning Karel komen en zeggen dat zij Beiert niet konden vinden en waarin Karel de drie broers wil laten ophangen. Omdat bisschop Tulpyn, Roelant en andere ridders er tegen zijn gebeurt het uiteindelijk niet. Hoe Maldegijs de broers uit de gevangenis verlost door naar Karel's kamer te gaan als hij slaapt en hem opdracht geeft en hoe de broers naar Montalbaen worden gebracht.

Hoofdstuk 16: Waarin koning Ansays in Keulen door de heidenen wordt belegerd en koning Karel om hulp vraagt. Waarin Karel Roelant naar Keulen stuurt die de stad ontzet en de heidense koning Corfan verslaat.

Hoofdstuk 17: Waarin de koning zijn kroon op een staak hangt als beloning voor degene die het eerst bij de staak komt en de kroon in zijn bezit krijgt. Hoe Reinout daarvan hoorde en hij de kroon wint.

Hoofdstuk 18: Waarin koning Karel koning Yewijn aan zijn hof ontbiedt en hem geld biedt om de broers te verraden. Dit gebeurt niet omdat de broers zich een uitweg vechten met behulp van Maeldegijs.

Hoofdstuk 19: Waarin Ogier in Parijs komt om koning Karel over zijn reis te vertellen waarin Roelant hem verraad wilde laten plegen. Waarin Ogier strijd voert tegen Gontier die hij in het park dood slaat.

Hoofdstuk 20 ontbreekt

Hoofdstuk 21: waarin Roelant verklaart aan zijn metgezellen dat hij tegen Reinout wil vechten, maar zijn metgezellen het niet goedkeuren. Waarin Roelant boos wordt en Reinout in het veld wil overvallen en waarin zijn metgezellen dat verijdelen.

Hoofdstuk 22: waarin Roelant Ridsaert gevangen neemt als hij uit Sint Jacobs komt en hoe de koning hem wil ophangen maar hoe Reinout, zijn broers en Maeldegijs hem verlossen.

Hoofdstuk 23: waarin Maeldegijs gevangen wordt genomen en de koning hem wil laten ophangen. Waarin Maeldegijs de koning vraagt tot de volgende dag te wachten en Maeldegijs die nacht ontsnapt met medeneming van de zwaarden van de ridders.

Hoofdstuk 24: waarin Karel Montalbaen belegert en hoe vrouwe Aya voor Reinout en zijn broers een verzoening teweeg brengt met koning Karel.

Hoofdstuk 25: waarin de vier Heemskinderen het ros Beiert aan de koning geven, die het paard verdrinkt en waarin Reinout kluizenaar wordt.

Hoofdstuk 26: waarin Reinout met God's hulp tegen de Turken vecht en hoe Maeldegijs hem kwam helpen om de muzzelmannen te verslaan.

Hoofdstuk 27: waarin Maeldegijs en Reinout met de christenen Jeruzalem belegeren en Maeldegijs de dood vindt.

Hoofdstuk 28: waarin Reinout's zoon tegen Galeram strijdt en hem in het strijdperk verslaat.

Hoofdstuk 29: Waarin Reinout voorstelt om mee te helpen aan de bouw van de Sint Pieter's kerk in Keulen door voor de metselaars stenen en kalk te dragen en hoe hij vermoord wordt en in de Rijn gegooid. En hoe zijn lichaam in Dormonde op een kar aankomt die niet door paarden wordt getrokken.

Hoofdstuk 30: Waarin de bisschop van Keulen koning Karel vertelt dat Reinouts lichaam bij Keulen in de Rijn is gevonden en dat de koning naar Keulen komt met een groot leger om de dood van zijn neef Reinout te wreken.

Lees verder

© 2011 - 2025 Hermesse, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Vanaf 2021 is InfoNu gestopt met het publiceren van nieuwe artikelen. Het bestaande artikelbestand blijft beschikbaar, maar wordt niet meer geactualiseerd.

Bronnen en referenties

http://www.histoire-en-ligne.com/article.php3?id_article=457
http://nl.wikipedia.org/wiki/Jacob_van_Maerlant
http://en.wikipedia.org/wiki/The_four_sons_of_Aymon
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rbph_0035-0818_1941_num_20_1_1604_t1_0161_0000_2?_Prescripts_Search_tabs1=standard&

Reacties

Jan Blommerde, 06-03-2017
Beste Hermesse James,
Volgens mijn veronderstelling kan Beuves van Aigremont de zoon zijn geweest van St. Warinus (Guerin), graaf van Poitiers en Parijs. Beuves kan de historische Bobo zijn geweest en zijn zoon Viviaan: Betrand/Boggis, de vader van Odo de Grote. Viviaan zou gehuwd zijn met Benfleur, de dochter van Yvorijn van Mombrand (volgens de Schone Historie van Ridder Malegijs). Misschien was zij St. Chrodoara/Oda/Ode en haar zoon kan Odo de Grote zijn geweest, die zijn naam aan haar te danken kan hebben gehad. Tot zover.
Vriendelijke groeten,
Jan BlommerdeReactie infoteur, 20-03-2017
Hallo Jan,
Je snijdt dingen aan waar ik momenteel weinig weet van heb en je verdient het om een goed onderbouwd antwoord te krijgen. Ik ben momenteel werkzaam in het pension van mijn zuster C. Hampton Jones in Frankrijk en hoop na volgende week, wanneer de werkzaamheden wat minder hectisch zijn me in je suggesties te verdiepen.
Vriendelijke groet,
Hermesse James

Jan Blommerde, 06-03-2017
Beste Hermesse James,
In De Schone Historie van Ridder Malegijs is Aymon níet de zoon van Karel Martel, maar de zoon van Viviaan, de tweelingbroer van Malegijs. De tweelingbroers zijn de zonen van hertog Beuves van Aigremont (Seraing, Luik). In de Engelse uitgave van Renaud de Montauban is Aymon zelfs de broer van Beuves d'Aigremont. De mythen kennen vele helden die (nog) niet als historische personages bekend zijn. Dat komt misschien mede door het feit dat de kroniekschrijvers verbonden waren aan het Karolingische hof en de mythische helden tegenstanders bleken van de Karolingische tirannie (Malegijs, Girart de Vienne, Huon de Bordeaux, Reinout, Garin de Monglane).
Vriendelijke groeten,
Jan BlommerdeReactie infoteur, 20-03-2017
Hi Jan,
ik ga me hier op zijn vroegst volgende week in verdiepen!
Groetjes,
Hermesse

Jan Blommerde, 06-03-2017
Beste Hermesse James,
Nogmaals een reactie van mij, ditmaal uit een meer historisch perspectief. Ik lees namelijk dat Reinout/Renaud leider van Gascogners was en gehuwd met Clarisse/Clare, de dochter/zuster van koning Yewijn/Yon van Gascogne. Zijn vader Aymon van Dordoen/Dordonne was waarschijnlijk hertog van het gebied Dordogne? Volgens het verhaal Renaud de Montauban moeten we Montauban zoeken bij Bordeaux (een stad van koning Yon) en aan de rivier de Gironde. Nu ligt de Franse stad Montauban aan de Garonne (Gironde). Het kasteel in de Ardennen heette volgens dat verhaal Montfort, aan de Meuse (Maas). Als we naar de historie kijken zien we dat Odo de Grote streed tegen Karel (Martel) en dat zijn nageslacht de strijd voortzette tegen Pepijn de Korte en Karel de Grote. In De Schone Historie van Ridder Malegijs zien we Malegijs strijden tegen Karel Martel, maar in De Vier Heemskinderen helpt diezelfde Malegijs Reinout in zijn conflict tegen Karel de Grote! Er lijkt een strijd in het algemeen tegen de Karolingen te zijn geweest. Odo de Grote had een zoon, Hunold I, diens zoon Waifer zou weer een zoon hebben gehad: Hunold II. Die werd, net als Reinout (door schoonvader Yewijn), door een koning (Lupus II) verraden. Mijn vraag is of het mogelijk is dat de historische Hunold I én II de ware helden kunnen zijn geweest achter de mythische Reinout. Aymon, Reinout's vader, had volgens de Italiaanse versie, een dochter, die met een Moor trouwde. Toevallig genoeg had Odo de Grote een dochter, Lampegia, die met de Moor Munuza huwde. Zijn zij de figuren achter de literaire Bradamante en Ruggiero? Ik heb zelfs een hypothese voor de tovenaar Malegijs: St. Hubertus, waarvan men immers denkt dat hij de broer was van Odo de Grote. Volgens de mythe was Malegijs een oom van Aymon. St. Hubertus stond net als Malegijs niet op zo'n goede voet met Karel Martel. Dit zijn mijn laatste bevindingen. Waarschijnlijk heeft de mythe ergens een historische basis? Reinout-Renaud-Rinaldo - Hunold?
Vriendelijke groeten,
Jan BlommerdeReactie infoteur, 20-03-2017
Ik ga me hierin volgende week op zijn vroegst verdiepen!
Groetjes,
Hermesse

Jan Blommerde, 06-09-2015
Beste Hermesse James,
In 2005 is het verhaal van de vier Heemskinderen bezorgd door Irene Spijkers bij uitgeverij Bert Bakker. Daarin is het 20e hoofdstuk wel aanwezig. Ik ben door het verhaal gefascineerd en doe al enige tijd op mijn manier onderzoek. In de eerste plaats probeert men het letterlijk te nemen. Men zoekt dan naar aanknopingspunten in de geschiedenis. Maar in uw artikelen lees ik weinig over de mythe, de allegorie. Wat kan de betekenis zijn van zaken, die ongewoon zijn, zoals het paard Beiaard, dat stenen eten kan, 25 m. ver kan springen, 4 geharnaste ridders op z'n rug kan dragen en de mensentaal verstaat? In de eerste plaats lijkt het verhaal mij een boek van verzet, verzet tegen overheersing, verdrukking en onrecht. Misschien komt het uit de hoek van overwonnen volkeren met hun eigen geloof. Het is bekend dat er in die tijd ook andere christelijke geloven waren in Zuid Frankrijk, die afweken van de rooms-katholieke versie. Die sloten meer aan bij de klassieke tijd. De mythen kunnen dan ook uit die klassieke, heidense traditie zijn overgenomen. Beiaard lijkt mij in het licht van de klassieke Pegasus, het gevleugelde paard, goed te verklaren. De boeddhisten kennen de traditie van het windpaard Lungta, dat 4 (!) elementen draagt in de vormen van een draak, een adelaar, een leeuw en een tijger. Ook russische sprookjes bestaan er over een magisch grauw, grijs-zwart gevlekt ros. Misschien draagt onderzoek in deze allegorische richting bij aan een beter begrip van de betekenis van het verhaal en de tijd waarin ze ontstond?
Met Vriendelijke groeten,
Jan BlommerdeReactie infoteur, 07-09-2015
Geachte Mijnheer Blommerde,
Allereerst wil ik u hartelijk danken voor uw uitgebreide reactie op de artikelen over de Vier Heemskinderen. Uw reactie getuigt van intense interesse.
U heeft gelijk dat ik vooralsnog niet ben ingegaan op de mythische feiten van het verhaal, zij het dat ik wel een vergelijking heb getrokken met het Roelandtslied en de geschiedenis van de Vier Heemskinderen. De stof is gewoonweg te omvangrijk om uitgebreid te behandelen op een site als info.nu.
De verklaring in het verhaal met betrekking tot het Ros Beijaard (Bayard) gaat zover dat er wordt gesteld dat het paard een kruising is tussen een kameel en een paard. Dat is de volksmond, die dat zegt, ik weet eerlijk gezegd niet of het genetisch mogelijk is dat men een paard met een kameel kruist. U heeft gelijk dat het Ros waarschijnlijk een tikje mee heeft gekregen van andere mythische paarden.
In mijn artikelen probeerde ik vooraleerst het verhaal of de mythe in onze eigen geschiedenis tijdslijn te plaatsen. U heeft gelijk dat zoiets het mythische aan het verhaal ontneemt, maar dat was nu eenmaal mijn uitgangspunt: de sobere feiten tegenover de mythe.
Het zou inderdaad mogelijk zijn om de mythische aspecten met betrekking tot de Vier Heemskinderen te ontleden, maar dat vereist enorme kennis van de betekenis der mythen die mij helaas ontbreekt, net zoals de tijd om dat te researchen vanwege mijn full-time job bij HamptonJones Books.
Het is echter een leuke suggestie. Wie weer?
Nogmaals hartelijk dank voor uw reactie,
Hermesse James

Judith Kikkert, 03-11-2011
Is er nog een overblijfsel van het kasteel Montelbaan in Frankrijk?
Is er een link tussen de Montelbaanstoren in Amsterdam en kasteel Montelbaan dat Reinout liet bouwen in Gironde?Reactie infoteur, 03-11-2011
Er is nog een overblijfsel van het kasteel Montauban dat in de 17e en 18e eeuw gebouwd werd op de puinhopen van de oorspronkelijke Donjon. Dus van het slot uit de 9e eeuw is er niets meer over.
Interessante vraag over de Montelbaanstoren in Amsterdam. De toren was oorspronkelijk een 'verdedigingstoren' in de 16e eeuw, die na een honderdtal jaren al zijn functie verloor.
In het begin van de 16e eeuw, toen de toren werd gebouwd vierden de verhalen van de Vier Heemskinderen hoogtij: ze waren toen bijzonder populair in Holland. Niemand weet hoe de Montelbaans toren aan zijn naam is gekomen, de veronderstelling is dat de naamgever een liefhebber was van de Vier Heemskinderen, maar het blijft gissen. Voor zover ik weet is er in Nederland geen ander verhaal bekend over een slot Montalbaen.
Groetend,
Hermesse James