Joop den Uyl 1919-1987 - levensloop

Van Joop den Uyl is wel gezegd 'je houdt van hem of je haat hem'. In ieder geval was hij een spraakmakende politicus, met name in de periode 1965-1982. Ook is het evident dat hij binnen zijn Partij van de Arbeid en ook binnen de landspolitiek een belangrijke rol heeft gespeeld. Hij was niet alleen wethouder van Amsterdam, fractievoorzitter/partijleider van de PvdA, maar ook minister-president. In het boek ‘Alle 42 premiers’ heeft het artikel dat aan hem is gewijd, de ondertitel ‘Drammerige hervormer’ meegekregen. In ieder geval streefde hij in zijn politieke handelen naar spreiding van kennis, macht en inkomen. Hij was misschien een drammer, maar hij wist ook te relativeren. Zo erkende hij dat hervormingen in kleine stappen moesten plaatsvinden en dat de marges van de democratische politiek smal zijn.

Inleiding

• Jeugd
• Op het lyceum
• Studie economie aan de Universiteit van Amsterdam (UvA)
• Tweede Wereldoorlog, 1940-1945
• Op weg naar een politieke carrière
• Actief in de gemeentepolitiek
• De landspolitiek
• Minister-president
• Het kabinet valt; Den Uyl lid van de Tweede Kamer
• Een korte periode als minister
• De laatste jaren

Jeugd

Johannes Marten den Uyl wordt geboren in 1919 (9 augustus)en in Hilversum. Hij was een zoon van een winkelier, tevens mandenmaker, die al in 1929 overleed. Moeder bestierde daarna alleen het gezin en de zaak. Zijn biografe, Anet Bleich, stelt in haar boek (zie onder 'bronnen') dat hij een gevoelige, intelligente jongen was, vroegrijp en een dromer. De lagere school doorliep hij met gemak. Hij had een "ietwat beschouwelijke aard" en "verbale kracht".

Het gezin telde vijf kinderen waarvan Joop de een na jongste was. De familie was gereformeerd en Joop groeide op in het daarbij behorende milieu; later (1943) brak hij met het geloof en noemde hij zich agnosticus.

Op het lyceum

Joop kon goed leren en ging na de lagere school, in 1931, naar het Christelijk Lyceum in Hilversum (hij zou er tot 1936 blijven). Daar werd hij uitermate geboeid door poëzie; Slauerhoff was zijn favoriet. Uit opstellen die hij in die tijd schreef blijkt dat hij ook geboeid werd door intellectuele, romantische denkbeelden, verwant met het fascisme. Maar hij sloot zich niet aan bij een fascistische beweging. Hij had met name een afkeer van de Jodenhaat die in die beweging strek naar voren kwam. (Zijn politieke denkbeelden bleven zich ontwikkelen en uiteindelijk werd hij een overtuigd sociaal democraat.)

Het gezin Den Uyl behoorde tot de zogenaamde kleine middenstand, een stand waarin een universitaire studie in die tijd eerder uitzondering dan regel was, ook voor de begaafde leerling. Maar Joops moeder vond dat haar intelligente, leergierige zoon, ondanks dat zij het niet breed had, wel de kans moest krijgen zo'n studie te beginnen.

Studie economie aan de Universiteit van Amsterdam (UvA)

Men zou verwachten dat Joop den Uyl, van huis uit geheel ingebed in de gereformeerde zuil, zou gaan studeren aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Maar het was de bedoeling dat de begaafde zoon economie ging doen en die richting was er niet aan de VU. Dus werd het de UvA. Hij studeerde er economie van 1936 tot 1942.

In zijn jonge jaren was De Uyl bepaald nog geen socialist. Hij had, zoals al vermeld, zelfs ideeën die als uitgesproken rechts betiteld kunnen worden. De politieke partij waarvan hij als gereformeerd student – in wiens milieu het toch eigenlijk al 'not done' was om aan de UvA te studeren – lid werd was vanzelfsprekend de Anti-Revolutionaire Partij (ARP/AR), dat wil zeggen, eerst van de jongerenvereniging van die partij. Hij verspreidde onder meer verkiezingsmateriaal ten bate van de ARP. En natuurlijk was hij als student actief lid van de gereformeerde studentenvereniging Societas Studiosorum Reformatorum Amstelodamensis (SSRA). In 1939 was hij bestuurslid van de vereniging.

Lid van het dispuut M.E.D.I.C.U.S. en redacteur van het gereformeerd studentenblad

Hij was van 1940-1941 Lid van het dispuut M.E.D.I.C.U.S en redacteur van het Groot Gereformeerd Studentenblad “Libertas ex Veritate”. Veel professoren aan de Uva bij wie Joop bij voorkeur colleges volgde, stonden bekend als progressief ('rood'). De mate waarin dat de denkbeelden bij de jonge student beïnvloedde, is moeilijk vast te stellen. Het heeft ongetwijfeld zijn visie op maatschappij en politiek mede bepaald. Hij kwam op de UvA in ieder geval in aanrakingen met heel ander publiek en denkbeelden dan die welke gangbaar waren binnen de gereformeerde zuil, inclusief de Vrije Universiteit. Toch was hij nog altijd wel zo gereformeerd, dat hij, zoals vermeld, lid werd van de SSRA.

Joop bezocht veel lezingen en hield ook zelf graag toespraken. Hij was dus lid van het dispuut M.E.D.I.C.U.S (een onderdeel van de SSRA). Ook schreef hij artikelen, in het studentenblad Libertas ex Veritate (Vrijheid op basis van Waarheid) waarvan hij de rubriek De Kerkelijke Pers verzorgde.

Tweede Wereldoorlog, 1940-1945

Deze periode is van beslissende invloed geweest voor Joop den Uyl. Hij behaalde zijn doctoraal Economie in1942, ontwikkelde zich tot sociaal-democraat en verloor zijn geloof. Dat laatste hing mede samen met de vervolging en deportatie van joden. Met name de wegvoering een joodse mede-studente met wie hij bevriend was greep hem hevig aan.

Later kreeg hij vaste verkering met een meisje uit een vrijzinnig, niet kerkelijke milieu: Liesbeth van Vessem. Dat viel bepaald niet in de smaak bij de familie Den Uyl. Toch werd Liesbeth zijn echtgenote. Het paar trouwde – niet in de kerk – in 1944. In hoeverre de relatie Joops breuk met kerk en geloof heeft bevorderd is moeilijk na te gaan. Feit is dat hij zich in die jaren ontwikkelde van gereformeerde gelovige tot agnosticus.

Aan het werk

In de periode 1943-1945 werkte hij als assistent accountant op het ministerie van Economische Zaken, bij het Rijksbureau Prijsvorming Chemische Producten. Die positie verhinderde hem niet om actief in het verzet tegen de Duitse bezetter te worden: van 1944-1945 was hij medewerker van het verzetsblad “De nieuwe vrijheid”. Door dat werk kreeg hij veel contacten met illegale progressieve groepen. Behalve tot agnosticus, ontwikkelde hij zich in die tijd ook tot een overtuigd aanhanger van de linkse politiek, hij werd een vurig sociaal-democraat.

Op weg naar een politieke carrière

Na de bevrijding trad Den Uyl spoedig aan als redacteur van het voormalige verzetsblad Het Parool. Hij maakte ook kennis met Henk van Randwijk, een geestverwant en hoofdredacteur van een ander voormalig verzetsblad: Vrij Nederland. Van 1945-1948 werkte Den Uyl als redacteur binnenland en spoedig als adjunct-hoofdredacteur bij Vrij Nederland. Volgens ingewijden was hij de spil van de redactie.

Lid van de Partij van de Arbeid (PvdA); directeur van de Wiardi Beckman Stichting (WBS)

Hij geloofde in een belangrijke rol van bladen als Parool en Vrij Nederland bij de maatschappelijke vernieuwing. Vanuit diezelfde vernieuwingsgedachte vond in 1946 de vorming van een nieuwe politieke partij plaats, de sociaal-democratische Partij van de Arbeid. Spoedig was Den Uyl lid, actief lid. Hij bezocht partijbijeenkomsten en voor het wetenschappelijk bureau van de partij, de WBS schreef hij wel eens een artikel. Dit contact leidde tot een belangrijke verandering in de carrière: bij de WBS trad hij in 1949 aan als directeur. Hij zou er in dienst blijven tot 1963.

Actief in de gemeentepolitiek

Van 1953-1965 was Joop den Uyl lid van de gemeenteraad van Amsterdam voor de PvdA. In de jaren na de oorlog hadden in Amsterdam zaken op gebied van woningbouw (bouw, renovatie en uitbreidingsplannen) en ook werkgelegenheid (uitbreiding van de industrie) prioriteit.

In 1955 werd Den Uyl fractieleider van de PvdA in de gemeenteraad. In de periode 1962-1965 was hij wethouder van economische zaken in Amsterdam. Hij had publieke werken, stadsontwikkeling en economische aangelegenheden in zijn portefeuille. Hij zette zich onder meer in voor de bouw van een nieuwe stadswijk, de Bijlmer en de aanleg van de IJtunnel.

De landspolitiek

Ondertussen was Den Uyl ook in de landspolitiek actief geworden. Van 1956-1963 was hij lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal voor zijn partij. In de jaren 1965-1966 trad hij op als minister van economische zaken in het kabinet Cals. Het was een ambitieus kabinet, toch regeerde het maar kort (om precies te zijn: van april '65 tot 14 oktober '66). Het viel tijdens de bekende (voor PvdA-aanhangers de beruchte) 'nacht van Schmelzer'.

Een zware maatregel waarmee de nieuwe minister te maken kreeg, was, in 1965, het besluit de kolenmijnen in Nederland te sluiten. De maatregel kwam hard aan en de sluiting had ingrijpende consequenties voor Zuid-Limburg. Zo werd hoge werkloosheid in de regio een blijvend probleem.

Lid van de Tweede Kamer

Nadat het kabinet Cals was gevallen in 1967, trad Den Uyl af als minister – er kwam er een centrum-rechts kabinet onder leiding van P. de Jong – en werd weer kamerlid, tevens partijleider van de PvdA-fractie. In 1971, het jaar dat B. Biesheuvel zijn eerste kabinet (met ministers van de KVP, ARP, CHU, VVD en DS'70) leidde, nam Den Uyl de post waar van premier van het eerste Nederlandse schaduwkabinet. In deze periode kreeg hij te maken met oppositie binnen zijn eigen partij, Nieuw Links roerde zich. Deze beweging streefde naar een radicaler links standpunt van de PvdA. Hoewel Den Uyl geen absolute afkeer van een radicaler standpunt had, hield hij toch vast aan een meer gematigde koers van zijn partij.

Minister-president

Nadat de PvdA bij de verkiezingen in november 1972 vier zetels had gewonnen ging die partij in 1973 regeren, met Den Uyl als premier. Centrale doelstelling van het progressieve kabinet was ’spreiding van kennis, macht en inkomen’. Den Uyl en zijn ministers werden al direct geconfronteerd met de olieboycot door Arabische landen. In verband daarmee voorspelde de premier dat de wereld van voor de oliecrisis niet weer terug zou keren. Ook kreeg hij in 1976 te maken met de Lockheed-affaire rond Prins Bernhard; zijn optreden in deze affaire oogstte veel lof. Een andere belangrijke zaak die speelde toen Den Uyl premier was, was de onafhankelijkheid van Suriname in 1975.

Het kabinet valt; Den Uyl lid van de Tweede Kamer

In maart 1977 viel het kabinet over de grondpolitiek. Daarbij ging het om regelgeving ten aanzien van grondverwerving en de rechten die aan grondbezit gekoppeld zijn. Daarover bestond verschil van mening tussen de progressieve partijen aan de ene kant en de AR en CHU plus de regeringspartij KVP aan de andere kant, waarbij ook de positie van KVP-minister en vice-premier D. van Agt een rol speelde; deze botste vaak met Den Uyl.

Treinkaping

Toen het kabinet Den Uyl, met Van Agt als minister van justitie, demissionair was, vond in mei 1977 een treinkaping door Zuid-Molukkers plaats. Bij de gewelddadige afloop vielen acht doden. Ondanks dat hun onderlinge verhouding niet goed was, werkten Van Agt en Den Uyl zonder problemen samen om tot een acceptabele afloop te kunnen komen.

Verkiezingen gewonnen; toch geen minister-president

De verkiezingen die werden gehouden na de val van het kabinet werden gewonnen door de PvdA met een winst van tien zetels. Bij de formatie van een nieuw kabinet kwam de PvdA met Den Uyl als lijsttrekker echter buiten spel te staan. Het kabinet Van Agt I werd gevormd, bestaande uit ministers van CDA en VVD-huize (het CDA kwam door een fusie van KVP AR en CHU officieel tot stand in 1980). Den Uyl kwam weer in de Tweede Kamer.

In de periode 1978-1981 was hij fractievoorzitter van de PvdA in Tweede Kamer. In die positie was Den Uyl de oppositieleider tegen het kabinet Van Agt I.

Een korte periode als minister

In het tweede kabinet Van Agt (PvdA, CDA en D66) dat aantrad in 1981 was Joop den Uyl minister van sociale zaken en werkgelegenheid, van Antilliaanse zaken en vice-premier. Dit ‘vechtkabinet’ was geen lang leven beschoren. Het viel na acht maanden regeren in 1982.

Den Uyl was toen als minister ook belast met de coördinatie van aangelegenheden betreffende de Nederlandse Antillen en de zorg voor te verlenen hulp en bijstand aan dit overzeese gebiedsdeel. Dit hing samen met de onafhankelijkheid van Suriname in 1975. Toen was er afgesproken dat ook de Antillen, net als Suriname, financiële hulp zouden ontvangen.

De laatste jaren

Na zijn aftreden als minister was Den Uyl van 1982-1987 lid van de Tweede Kamer voor de PvdA. Na de val van het kabinet kwam er namelijk een kabinet van CDA en VVD. Den Uyl trad weer aan als volksvertegenwoordiger voor de PvdA, in de oppositierol. Ook functioneerde hij weer als fractieleider van zijn partij, tot 1986. In dat jaar volgde Wim Kok hem op als PvdA-fractieleider in de Tweede Kamer.

In 1985 verleende de Uva Joop den Uyl het eredoctoraat in de economische wetenschappen. Enige jaren later stelde de WBS aan de Universiteit van Amsterdam de Dr. J.M. den Uyl-leerstoel in. Den Uyl hield zich na zijn Kamerlidmaatschap onder meer bezig met internationale zaken. Zo was hij vicevoorzitter Socialistische Internationale, van 1986 tot 24 december 1987.

Op 24 december 1987 overleed Joop den Uyl op 68-jarige leeftijd.

Lees verder

• Koningin Wilhelmina - regeerperiode 1940-1948
• Gereformeerden - wereldwijd
• A.R. Kiesvereniging te Houwerzijl 1945-1953
• De VS van Indonesië / Zuid-Molukken
• VS van Indonesië / De Minahassa