Leopold I, koning der Belgen, oom van Victoria en meer

Leopold, de eerste koning der Belgen, was een invloedrijk man in het Europa van de eerste helft 19e eeuw. Door zijn levensloop had hij een uitgebreid netwerk opgebouwd dat hem connecties opleverde met vele belangrijke monarchen in die tijd. Zo had hij een intensief contact met zijn nichtje koningin Victoria van Engeland. Zo ook met de Russische tsarenfamilie. Het contact met Frankrijk verstevigde hij door zijn huwelijk met Louise, dochter van de 'Burgerkoning' Louis-Philippe. Het meest bekend is hij geworden als degene die het aanbod om koning van Griekenland te worden afwees maar vervolgens graag toestemde toen hij gevraagd werd de eerste koning van België te worden. Dat werd een succes. Hij was er spoedig populair. Dat niet in de laatste plaats omdat hij een kundig en verstandig staatshoofd bleek te zijn.

Inhoud

• Jeugd en jonge jaren
• Charlotte, Willem, Leopold en Victoria
• Leopold adviseur, bemiddelaar en koning
• Belgische onafhankelijkheidsoorlog
• Koning Leopold - 1831-1848
• Koning Leopold - 1850-1865

Jeugd en jonge jaren

Seine Durchlaucht Prinz Leopold Georg Christian Friedrich von Sachsen-Coburg-Saalfeld, Herzog in Sachsen werd op 16 december 1790 geboren te Coburg in Thüringen, als zoon van hertog Frans van Saksen-Coburg-Saalfeld (in 1826 kwam het hertogdom Saksen-Gotha erbij). Een zuster van hem, Juliana van Saksen-Coburg-Saalfeld was gehuwd met Constantijn Paulovitsj, een zoon van tsaar Paul I. Ter gelegenheid van het huwelijk van de twee in 1795 ontving Leopold (hij was toen nog maar vijf jaar) de nominale rang van kapitein in het keizerlijk regiment; de rang van overste in het Russische leger kreeg hij in 1801.

Militaire carrière

Op vijftienjarige leeftijd sloot hij zich aan bij het leger van Moldavië. Of hij werkelijk militaire ambities had is de vraag. Ambitieus was hij zeker, maar zijn verdere levensloop geeft aanleiding te veronderstellen dat die ambities elders lagen. Het is in ieder geval opvallend dat zijn verblijf bij het leger van Moldavië weinig om het lijf had, slechts van korte duur was en dat, toen Napoleons leger in 1806 zijn vaderland binnentrok hij zich naar Parijs begaf. Napoleon bood hem een positie als zijn adjudant aan, maar Leopold weigerde. Dit geeft reden te veronderstellen dat hij niet zozeer naar Parijs ging om Napoleon zijn diensten aan te bieden, maar dat het meer een diplomatieke reden had. Ongetwijfeld heeft hij geprobeerd ‘iets te regelen’, ten bate van zijn vaderland. Dat hij een echte diplomaat, een regelaar was is wel uit zijn verdere leven gebleken. Daarbij was hij ook een opportunist en heeft hij bij zijn optreden zeker z’n eigen belang niet vergeten.

In ieder geval was zijn militaire verleden wel van persoonlijk belang: hij maakte er graag gebruik van om zich een plaats te verwerven in de kringen van hen die in Europa de leidende posities bekleedden en de politieke beslissingen namen.

De succesvolle opportunist
Een succesvolle opportunist weet op de juiste tijd voor de juiste partij te kiezen. Leopold was dus zo’n opportunist en sloot zich in 1812 bij het Russische leger aan waar hij een plaats kreeg toebedeeld in de staf van zijn zwager Constantijn. De geschiedenis is bekend: Napoleon verloor de oorlog en zijn overwinnaars, waaronder de Russen, kwamen samen op het Wener Congres (18 september 1814 t/m 9 Juni 1815) om daar de verdere gang van zaken in Europa te regelen. In die tijd bracht hij in gezelschap van tsaar Alexander een bezoek aan Londen waar hij zijn toekomstige vrouw, toen prinses van Wales, Charlotte Augusta leerde kennen.

Charlotte, Willem, Leopold en Victoria

Maar er was nog een royal bezig carrière te maken in Napoleontisch Europa: prins Willem der Nederlanden (1792-1849), de oudste zoon van de latere koning Willem I (1772-1843). Willem I, toen nog erfprins Frederik Willem van Oranje-Nassau, was ook al lang bezig met zijn toekomst. Hij had ook hoge ambities, voor zichzelf en zijn nageslacht en voerde daartoe voor zijn oudste zoon – die we hier verder gemakshalve Willem II zullen noemen – een prestigieuze huwelijkspolitiek. Hij zag deze het liefst een huwelijk aangaan met de Engelse kroonprinses, Charlotte Augusta dus. Willem II werd daartoe naar Engeland gestuurd voor verdere studie aan de universiteit van Oxford. Maar hij wilde ook dat zijn zoon een goede militaire carrière maakte en regelde het zo dat Willem II adjudant werd van de Britse legeraanvoerder de hertog van Wellington. Deze streed in die tijd tegen de expansiedrift van Napoleon op het Iberisch Schiereiland. Willem II kweet zich prima van zijn taak, Wellington was heel tevreden over hem en vader Willem stuurde nu aan op een verdere uitbouw van de militaire carrière van zijn zoon in Engeland.

Charlotte en Willem geen paar

Maar zoon Willem wilde helemaal niet naar Engeland. Hij ambieerde zeker een militaire carrière maar dan niet in Engeland maar in het land dat hij als zijn thuis beschouwde: Pruisen; daar was hij opgegroeid en had hij ook zijn militaire opleiding ontvangen. Maar vader Willem zette door, de zoon was bereid zijn persoonlijke geluk ondergeschikt te maken aan de dynastieke belangen en ontmoette Charlotte – wat zijn zin in een huwelijk bepaald niet vergrootte. De situatie werd nog moeizamer toen ook Charlotte er blijk van gaf weinig te zien in het beoogde huwelijk. Officieel kwam het nog wel tot een verloving, maar Charlotte bleef onwillig. Zoon Willem had geen zin zijn tijd nog langer te verdoen in Engeland. Het was ondertussen najaar 1813 geworden, vader Willem was al naar de Nederlanden vertrokken om als soeverein vorst der Nederlanden een begin te maken met het herstel van de Oranje-dynastie daar en zoon Willem wilde nu ook daar zijn entree maken – wat in december 1813 gebeurde.

Congres van Wenen

Wenen was in 1814-’15 vanwege het befaamde congres the place to be voor alle vorsten, toekomstige vorsten en anderen die na de val van Napoleon wat wilden bereiken in Europa. Daar waren dan ook Leopold van Saksen-Coburg en Willem II van Oranje-Nassau present. Voor beiden was het inderdaad een gebeurtenis van belang. Leopold leerde dus in die tijd Charlotte kennen, de ex-verloofde van Willem, zijn toekomstige echtgenote. En Willem zou niet lang daarna triomfen vieren tijdens de slag bij Waterloo (1815), wat zijn reputatie geweldig ten goede kwam. Zo kon het gebeuren dat weliswaar zijn beoogde huwelijk met Charlotte niet doorging, maar dat hij wel de echtgenoot werd van een prinses die wat aanzien en politiek belang betreft niet voor Charlotte onderdeed: de zuster van de Russische tsaar Alexander I van Rusland, Anna Paulovna.

Leopold en Charlotte

Zo had zich het pad van de ambitieuze prins Leopold voor het eerste gekruist met dat van de niet veel minder ambitieuze prins Willem. En het zou niet de laatste keer zijn. Nog een keer zouden hun belangen botsen, maar zover was het nog niet toen Leopold en Charlotte zich in januari 1816 verloofden en aansluitend in mei in het huwelijk traden. Anders dan men zou verwachten gezien het nogal eigenaardige gedrag dat ze tegenover Willem vertoonde, was haar huwelijk met Leopold – volgens ooggetuigen – heel gelukkig. Ze werd zwanger in 1817 en bracht na een langdurige, moeizame bevalling een doodgeboren kind ter wereld. Zelf overleed ze de volgende dag aan de gevolgen van die bevalling.

Victoria wordt troonopvolgster

Charlotte was de dochter en enig kind van de latere koning George IV, zoon van koning George III. Met haar overlijden was de vraag wie te zijner tijd George IV zou opvolgen. Prins Edward (1767-1820) de vierde zoon van Koning George III was niet gehuwd, maar gezien de te verwachten problemen rond de troonopvolging besloot hij om in mei 1818 in het huwelijk te treden met de Duitse weduwe vorstin Victoria von Leiningen, geboren Prinses van Saksen-Coburg-Saalfeld (1786-1861), zuster van Leopold. In 1819 werd hun dochter Victoria geboren, koningin van het Verenigd Koninkrijk van 1837-1901.

Leopold adviseur, bemiddelaar en koning

Het huwelijk van Victoria, de moeder van de koningin, was gearrangeerd door haar broer Leopold. Nu deze zelf in 1817 weduwnaar was geworden, besloot hij in Engeland te blijven om zijn zuster met raad en daad bij te staan – hij ondersteunde haar ook financieel. Vanzelfsprekend hadden zijn adviezen ook betrekking op de opvoeding van de kleine Victoria, de toekomstige koningin, met wie hij een hechte, haast vaderlijke band had.

Huwelijk Victoria en Albert

Leopold had acht broers en zusters onder wie Victoria, de moeder van koningin Victoria en Juliana die gehuwd was met Constantijn Paulovitsj de Russische tsarenzoon. Er was nog een oudere broer, Ernst I. Diens tweede zoon uit zijn eerste huwelijk heette Albert (1819-1861). Deze trouwde in 1840 met zijn nicht Victoria, de latere koningin. Het zal niet verbazen dat oom Leopold het nodige koppelwerk verrichtte bij de totstandkoming van dit huwelijk van zijn neef en nicht.

Eigen verbintenis

Leopold mocht dan in de jaren 1814-1840 het nodige werk verzet hebben om huwelijken van zijn familieleden mogelijk te maken, zelf bleef hij ook geen vrijgezel.

In 1829 was hij een verbintenis aangegaan met de voormalige toneelspeelster Karoline Bauer (voor die gelegenheid in de adelstand verheven). Maar lang hield de verbintenis geen stand. Leopold kon koning worden en daarbij paste natuurlijk geen huwelijk met een ex-toneelspeelster.

Leopold koning – niet van Griekenland maar van België

Het was in die tijd dat Griekenland zich met behulp van Rusland, Frankrijk en Engeland had vrijgevochten van het Ottomaanse rijk (de onafhankelijkheidsoorlog duurde van 1821-1829). Nu was het land vrij, maar had nog geen staatshoofd. De geallieerde mogendheden wilden wat dat betreft ook een vinger in de pap hebben en schoven een kandidaat naar voren met wie in ieder geval Rusland en Engeland een nauwe band hadden en die ook goed lag bij Frankrijk: Leopold van Saksen-Coburg en Gotha. Maar Leopold weigerde; hij was het niet eens met de begrenzing van het hem toebedeelde koninkrijk door de geallieerden. Maar hij lag blijkbaar goed in de markt als er een koning nodig was als staatshoofd in Europa.

Dat bleek te meer toen België onafhankelijk werd van het koninkrijk der Nederlanden. De opstand, die meer in ’t bijzonder gericht was tegen het beleid van koning Willem I van Oranje-Nassau, begon in augustus 1830 in Brussel. Begin oktober proclameerde een voorlopig bewind de onafhankelijkheid van de Belgische provincies. Het Huis van Oranje werd uitgesloten van de troon en Leopold kreeg vervolgens het koningschap aangeboden – dat grootmacht Engeland de afscheiding van België steunde heeft daar ongetwijfeld aan bijgedragen. Leopold accepteerde het aanbod en arriveerde in juni 1831 in zijn nieuwe vaderland annex koninkrijk.

Belgische onafhankelijkheidsoorlog

Leopold accepteerde de troon en daarmee vanzelfsprekend de onafhankelijkheid van België, maar Koning Willem I bepaald niet. Die begon op 2 augustus de Tiendaagse Veldtocht om de afscheiding ongedaan te maken. Als aanvoerder van het Nederlandse leger trad een oude bekende van Leopold op: kroonprins Willem, die in 1840 koning van Nederland zou worden. Het nog maar recent geformeerde Belgische opstandelingenleger was totaal niet opgewassen tegen de oprukkende Nederlandse troepen. Leopold begreep dat hij snel moest handelen om de onafhankelijkheid van België en daarmee zijn eigen koninkrijk te redden. Hij wendde zich op eigen initiatief om hulp tot de Franse zuiderburen. Die hielpen graag het Koninkrijk der Nederlanden zoals dat was ontstaan in 1815 om zeep te helpen; dat was toen immers mede een anti-Franse maatregel van de geallieerden geweest. Zo trok een Frans leger België binnen. De Nederlanders, inclusief koning en kroonprins, beseften dat ze daartegen niet waren opgewassen; te meer niet omdat ze deze keer geen enkele steun van de vroegere bondgenoten, de geallieerden, hadden te verwachten. Al op 12 augustus 1831 kwam het, door bemiddeling van de Engelsen, tot een wapenstilstand.

Koning Leopold - 1831-1848

Daarvoor, op 21 juli 1831, legde Leopold de eed af op de Belgische grondwet. De wapenstilstand van 12 augustus betekende niet dat Koning Willem I zich had neergelegd bij een splitsing van zijn koninkrijk der Nederlanden. In tegendeel, hij stelde alles in het werk om zijn oude koninkrijk, onder zijn leiding, weer te herstellen. Het is hem niet gelukt. Herstel was ook in het geheel niet realistisch in de Europese politieke context van die tijd. Maar Willem bleef er naar streven; maar liefst acht jaar hield hij het voor Nederland te grote en vooral te dure leger dat in 1831 in actie was gekomen in stand. Eerst in 1839 legde hij zich neer bij de feitelijke situatie; hij erkende het bestaan van een onafhankelijk koninkrijk België – met een 'vreemde' koning als staatshoofd. Maar ondertussen was Nederland, het deel van zijn rijk dat hem overbleef, financieel bijna geruïneerd. En zijn populariteit daar was tot zo ongeveer het nulpunt gedaald. Gedesillusioneerd deed hij in 1840 afstand van de troon.

Huwelijk van Leopold en Louise
In 1832 trad Leopold in het huwelijk met Louise d’Orléans, dochter van Louis-Philippe, bijgenaamd de Burgerkoning, die over Frankrijk regeerde van 1830-1848. Dat was duidelijk een verstandshuwelijk. Zolang Willem I de onafhankelijkheid van België en daarmee van zijn koningschap niet had erkend bleef de situatie ongewis en kon Leopold steun van zijn zuiderbuur heel goed gebruiken. Dat het geen huwelijk uit liefde of zelfs maar genegenheid was besefte Louise natuurlijk ook heel goed. Bovendien moet de wetenschap dat ze nu geacht werd kinderen te baren ten bate van de dynastie haar met tegenzin hebben vervuld. Sterker nog, aan haar moeder schreef ze in die tijd dat seksuele omgang haar met weerzin vervulde. Dat verhinderde niet dat er vier kinderen werden geboren, waarvan de oudste spoedig stierf en de tweede zijn vader later opvolgde als Leopold II.

Dat alles liet onverlet dat ze populair was bij haar volk. Ook haar man, de koning, kon zich in de nodige populariteit verheugen.

Sociaal-economische politiek

Leopold en zijn regering zetten zich in voor vergroting van de welvaart van het volk. Wat hen betreft diende dat te gebeuren door het stimuleren van de industrialisatie (waarmee Willem I trouwens al was begonnen). Door toedoen van Leopold kwam in 1835 de eerste landelijke spoorwegverbinding tot stand. België ontwikkelde zich tot een van de wereldleiders op het gebied van glasnijverheid, textiel- en wapenindustrie. Maar de welvaart kwam niet ten goede aan alle Belgen en zeker niet aan de arbeiders. De lonen waren laag, de werktijden lang en de arbeidsomstandigheden over het algemeen slecht. Wel probeerde Leopold in 1842 door wetgeving verbetering tot stand te brengen, maar door tegenstand lukte hem dat niet.

Economische crisis en revolutie

In de jaren 1845-1848 teisterde een economische crisis ook België. In de jaren 1846-’47 was er zelfs sprake van een regelrechte hongersnood. Het was de tijd van de beruchte aardappelziekte die leidde tot misoogsten en voedselschaarste, bovendien vielen ook de graanoogsten zwaar tegen. Rond 1848 was er een tijdelijk opleving, maar in de periode 1853-’57 was het weer mis.

Het jaar 1848 is meer verbonden met revolutie dan opleving. De Februari-revolutie in Frankrijk maakte een eind aan het bewind van de burgerkoning Louis-Philippe en tevens aan de monarchie in dat land. Ook in België was enige onrust, maar de regering reageerde rustig en doeltreffend, zette enige oproerkraaiers het land uit. De liberalen wonnen de verkiezingen.

Koning Leopold - 1850-1865

In de loop der tijd verbeterden de contacten met zijn Nederlandse collega Willem II enigszins en met Willem III correspondeerde hij enige malen. Van beide kanten begreep men wel dat het verstandiger was om samen te werken dan elkaar dwars te zitten, zeker in een Europa waar beider buurland, het ambitieuze Pruisen zich steeds meer deed gelden. Ook correspondeerde Leopold nog altijd met zijn nichtje, de Engelse vorstin Victoria. Zijn huwelijk met Louise bleef problematisch in die zin dat zij niet gelukkig was in haar situatie als echtgenote van Leopold. Ongetwijfeld mede door haar moeite met de seksuele omgang had Leopold al spoedig een minnares. Bovendien stemde het lot van haar vader haar verdrietig; die moest in 1848 immers aftreden en overleed al in ’50 in ballingschap in Engeland. Daarbij ging haar gezondheid achteruit. Nog geen twee maand na haar vader overleed Louise, nog maar 38 jaar oud.

Minnares Arcadie Claret

Het overlijden van Louise betekende niet dat Leopold eenzaam achterbleef. In tegendeel, hij had al jaren intieme omgang met een nog jongere vrouw voor wie hij, in tegenstelling tot Louise, veel genegenheid koesterde en in wiens nabijheid hij graag en veel verkeerde: Arcadie Claret (1826-1897). De verhouding moet ergens in de jaren 1840-’42 zijn begonnen. Hij installeerde haar in een villa dichtbij Brussel en arrangeerde zelfs een schijnhuwelijk voor haar ten bate van de kinderen die uit zijn verhouding met Arcadie werden geboren (twee zonen). Hij zorgde ervoor dat het die kinderen en zijn stand-in aan niets ontbrak en dat zij maatschappelijk goed terecht kwamen. Na het overlijden van Louise kocht Leopold voor Arcadie het kasteel van Stuyvenberg dichtbij het koninklijk paleis van Laken. Meer tijd dan ooit bracht Leopold nu, na het overlijden van Louise, door op Stuyvenberg bij Arcadie en de zonen.

De laatste jaren van Leopold

Arcadie vergezelde Leopold ook op reizen, bijvoorbeeld als hij ging kuren in Wiesbaden. Hij had het op z’n oude dag nogal te stellen met zijn gezondheid; zo had hij last van galstenen en jichtaanvallen. In 1865 kreeg hij een hersenbloeding en, na een bezoek aan koningin Victoria, ook nog bronchitis. Hij overleed op 10 december 1865 en ligt begraven in de koninklijke crypte in de kerk van Laken.

Lees verder

• Koningin Victoria - kinderen en de Europese vorstenhuizen
• Prins Philip: van ‘Battenberg’ naar ‘Mountbatten’
• Koningin Elizabeth van Engeland