Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn

Rembrandt is ongetwijfeld onze grootste schilder. Hij was een veelzijdig kunstenaar, virtuoos op het gebied van schilderen en etsen. Hij schilderde landschappen, portretten, zelfportretten, groepsportretten en bijbelse taferelen. In ieder genre blonk hij uit. Na zijn verhuizing van Leiden naar het welvarende Amsterdam werd hij weldra gezien als een van de toonaangevende schilders van zijn tijd. Hij vervaardigde veel portretten van welgestelde burgers. Toen zijn populariteit minder werd kwam hij in de schulden. Hij verloor zijn herenhuis en zijn eigen kunstcollectie. Zijn zoon Titus en zijn geliefde Hendrickje Stoffels stierven. Rembrandt bleef eenzaam en berooid achter.

Het leven van Rembrandt van Rijn

Opleiding

Rembrandt Harmensz. van Rijn (1606-1669), een molenaarszoon uit Leiden, heeft tal van verbluffende meesterwerken nagelaten. Ze kunnen bekeken worden in musea over de hele wereld. Zijn eenvoudige ouders sturen hem in 1613 naar de Latijnse school. In 1620 schrijft Rembrandt zich in bij de universiteit van Leiden. Zijn studie Oude Talen aan de filosofische faculteit breekt hij in 1622 af.

Van 1622 tot 1624 is Rembrandt in de leer bij schilders. Zijn eerste leermeester is de in Italië geschoolde schilder Jacob Isaaksz. van Swanenburgh. De laatste zes maanden van zijn opleiding brengt hij door bij de Amsterdamse historieschilder Pieter Lastman. Vooral deze laatste leermeester heeft invloed gehad op het werk van Rembrandt.

Rembrandt van Rijn wordt een bekende schilder

In 1625 keert Rembrandt terug naar Leiden. Samen met de schilder Jan Lievens vestigt hij er een eigen atelier. Hij schildert in die tijd religieuze schilderijen. Zijn eerste schilderijen doen sterk denken aan schilderijen van zijn leermeester Pieter Lastman. In 1628 wordt Rembrandt een bekende schilder. Constantijn Huygens, de secretaris van stadhouder Frederik Hendrik, toont veel belangstelling voor het werk van Rembrandt. Dat leverde opdrachten en succes op. Twee schilderijen werden gekocht door het Engelse koningshuis.

Portretschilder in Amsterdam

In 1631 vertrekt Rembrandt naar Amsterdam. Hij gaat wonen in het huis van de kunsthandelaar Van Uylenburgh. In Amsterdam wordt hij een veel gevraagd portretschilder van welgestelde burgers. Ook krijgt hij in 1632 de opdracht om een groepsportret, De anatomische les van dr. Tulip te vervaardigen. Hij voltooit het schilderij tegen het eind van 1632.

Zijn echtgenote Saskia van Uylenburgh
De mooie jonge Saskia van Uylenburg, een nicht van de kunsthandelaar Van Uylenburg, wordt in 1634 zijn vrouw. Het was een huwelijk uit liefde. Helaas is het leven van Saskia kort en triest. Ze krijgen vier kinderen. Drie kinderen leven niet langer dan twee maanden. Het vierde kind, hun zoon Titus, sterft voor zijn dertigste. Saskia loopt tuberculose op. Ze overlijdt op 14 juni 1642, nog geen dertig jaar oud. 1642 is ook het jaar waarin Rembrandt kort voor het overlijden van Saskia zijn bekendste schilderij De nachtwacht voltooit, Na het overlijden van zijn grote liefde is Rembrandt lange tijd niet meer in staat om te schilderen.

Problemen met Geertje Dirckx

Geertje Dirckx, de weduwe van een scheepstrompetter, komt kort na de dood van Saskia in het huis van Rembrandt aan de Breestraat wonen. Ze is de min van de negen maanden oude Titus. Geertje denkt dat Rembrandt beloofd heeft om met haar te trouwen. Als in 1649 een ander hulpje in huis komt, waarschijnlijk Rembrandts nieuwe liefde, beseft Geertje dat Rembrandt niet met haar in het huwelijk zal treden. Ze daagt Rembrandt voor de rechtbank. Hij wordt beschuldigd van het verbreken van een huwelijksbelofte. De rechtszaak loopt voor Rembrandt goed af. De commissarissen van Huwelijkse Zaken zijn van mening dat het niet gepast is om Rembrandt te laten trouwen met een dienstmeid. Wel moet Rembrandt haar tweehonderd gulden betalen en tweehonderd gulden per jaar.

Zijn relatie met Hendrickje Stoffels

Hendrickje Stoffels is de opvolgster van Geertje Dirckx. Ze is een bevallig jong kindermeisje met blauwe ogen en licht haar. Ze staat model voor enkele sensuele schilderijen van Rembrandt. Rembrandt is niet alleen haar patroon. In 1654 is ze zichtbaar zwanger. Ze kan haar relatie met Rembrandt niet langer verbergen. Daarom moet ze zich voor de kerkenraad verantwoorden voor het feit dat ze in zonde leeft. Ze wordt beschuldigd van hoererij met Rembrandt de schilder. Hendrickje bekent dat ze met de schilder in zonde leefde. De toegang tot de kerk wordt haar ontzegd. In de herfst van 1654 wordt hun dochtertje geboren. Deze kerngezonde dochter is het enige kind dat nog leeft als Rembrandt overlijdt. Getrouwd zijn Hendrickje Stoffels en Rembrandt van Rijn nooit. Dat had te maken met een bepaling in het testament van Saskia. Als hij zou trouwen met Hendrickje Stoffels, kon hij niet meer beschikken over het geld dat Saskia had nagelaten aan Titus.

Financiële problemen

Rembrandt komt in financiële problemen. Zijn voorname huis in de Breestraat, waar hij in 1639 gaat wonen, moet in vijf of zes jaar worden afbetaald. Zijn populariteit loopt terug en hij krijgt minder opdrachten. Bovendien leveren twee schilderijen voor de stadhouder Frederik Hendrik veel minder op dan verwacht. De schuld bedraagt veertien jaar later nog altijd 9.000 gulden. In 1657 wordt Rembrandt failliet verklaard. Uit de opbrengst van de veiling van zijn huis en zijn kunstcollectie kunnen de schulden niet worden betaald. Rembrandt verhuist naar de Rozengracht. Rembrandt wordt werknemer in loondienst van zijn zoon Titus en zijn huishoudster en geliefde Hendrickje Stoffels. Zo is Rembrandt beschermd tegen zijn schuldeisers, Rembrandt leidt nog steeds leerlingen op. Ook krijgt hij nog belangrijke opdrachten, zoals een opdracht voor De staalmeesters (1663), een groepsportret van de waardijns van het Amsterdamse lakengilde.

De laatste levensjaren van Rembrandt van Rijn

Hendrickje Stoffels overlijdt in 1663. Rembrandts zoon Titus trouwt in februari 1668 met Magdalena van Loon. Hij overlijdt een half jaar later. Rembrandt woont in bij zijn schoondochter. Op 22 maart 1669 wordt zijn kleindochter geboren, Rembrandt overlijdt op 4 oktober 1669. De berooide Rembrandt wordt begraven in de Westerkerk in Amsterdam. Hij wordt begraven in een huurgraf. Het is niet bekend waar dit graf zich bevond.

Schilderijen van Rembrandt van Rijn

Religieuze schilderijen

Rembrandt heeft een groot aantal religieuze schilderijen vervaardigd. Hij is een schilder van Bijbelse thema's. Zijn eerste religieuze schilderijen doen nog denken aan schilderijen van zijn leermeester Pieter Lastman, Onduidelijk is wat de godsdienst van Rembrandt zelf was. Hij schilderde zowel taferelen uit het Oude als uit het Nieuwe Testament. Rembrandt schilderde zowel Joden als Filistijnen, zondaars en heiligen, predikers en helden uit de Griekse mythologie.

De grote Bijbelse taferelen uit zijn latere periode zijn volstrekt eigen interpretaties van de bijbel. Ze zijn uniek in hun techniek en uitdrukking, Met brede, krachtige penseelstreken weet Rembrandt de figuren op zijn religieuze schilderijen tastbaar te maken. De toeschouwer die kijkt naar het schilderij De terugkeer van de verloren zoon (circa 1662) ziet niet alleen dat de bejaarde vader zijn handen lichtjes op de schouders van de zoon drukt, hij voelt het ook. De diepe, sombere kleuren geven het tafereel een innerlijke warmte. Rembrandt heeft vooral aandacht voor de relatie tussen de hoofdpersonen, die zijn overgoten met een mysterieus, bovennatuurlijk licht. Ook de gevouwen handen en het gezicht van de deugdzame oudste broer worden door het licht overgoten. Er heerst een sfeer van volkomen kalmte. De toeschouwer ziet een ontroerend beeld van nederig berouw en tedere vaderlijke vergeving.

Landschappen

Rembrandt beeldde zijn directe omgeving vooral af in etsen en tekeningen. Hij heeft maar weinig landschappen geschilderd. Zijn geschilderde landschappen zijn zowel een natuurgetrouwe weergave van de omgeving als een studie van van licht en stemming. Niet zelden hebben zijn geschilderde landschappen een symbolische betekenis.

Zijn schilderij Landschap met stenen brug (circa 1638) is niet alleen een waarschijnlijk realistische weergave van de landelijke omgeving van Amsterdam in de zeventiende eeuw. Het is ook een dramatische en kosmische voorstelling. Onder de donkere wolken ziet de toeschouwer een weelderige natuur. Het licht breekt door de donkere lucht en verlicht een deel van het landschap. De voorgrond van het landschap blijft echter donker. Rembrandt werkt ook in dit schilderij met het clair-obscur. Is dit schilderij meer dan een blijk van waardering voor het landschap? Wellicht staat de afgebeelde herberg links op de voorgrond voor de zondige wereld die de pelgrim links moet laten liggen. Het hemelse koninkrijk, gesymboliseerd door de torenspits, ligt voor hem. Hij kan het hemelse koninkrijk bereiken door de brug over te steken.

Portretten

Kort na zijn komst na Amsterdam in 1831 werd Rembrandt een veelgevraagd portretschilder. Zijn perfectie in de afwerking viel in de smaak en leverde hem steeds meer opdrachten op. Gedurende zijn eerste vier jaar in Amsterdam vervaardigde hij gemiddeld een portret per maand. Zijn eerste in Amsterdam vervaardigde portretten waren trefzekere en actuele afbeeldingen die het heden van de geportretteerde weergaven. Hij besloot al na een paar portretten om niet slechts aan de verwachtingen van zijn opdrachtgevers te voldoen. Vaak lijkt het of de door hem geportretteerde buiten de lijst van het schilderij staat. In dubbele portretten worden de geportretteerden in hun dagelijkse bezigheden afgebeeld. De schilder weet zo de suggestie te wekken dat de grens tussen de afgebeelde persoon en de toeschouwer wordt opgeheven.

In zijn portretten legde Rembrandt niet alleen een uiterlijke gelijkenis vast. Hij legde ook het karakter van een kop vast. Blootgelegd door Rembrandt werden bijvoorbeeld de blozende schoonheid, de ongegeneerde ijdelheid, de opgeblazen eigendunk en de rimpels van de ouderdom. Het zijn portretten van echte mensen, portretten waarin niets door de schilder werd gemaskeerd. Dat werd niet altijd gewaardeerd. Hij kreeg de eervolle opdracht om Amalia van Solms, de vrouw van de prins van Oranje, te schilderen. Het portret beviel Amalia van Solms niet. Volgens haar leek het niet. Ze is afgebeeld met dun haar en een ietwat rode neus. Wellicht leek het portret wel (Rembrandt had niets gemaskeerd), maar beviel het resultaat haar niet.

Groepsportretten

Rembrandt schilderde vier groepsportretten. Zijn eerste groepsportret voor het gilde van chirurgijns was zijn eerste prestigieuze opdracht. Met dit portret vestigde de vijfentwintigjarige schilder zijn naam in de stad Amsterdam. Hij koos voor een opmerkelijke compositie. Zijn groepsportret is geen gebruikelijke uitstalling van hoofden op een rij. Het groepsportret De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp (1632) toont enkele chirurgijns die het instructieboek rechtsonder bestuderen. Ander chirurgijns kijken naar de toeschouwer of staren naar de opengelegde arm. Dr. Nicolaes Tulp neemt de rechterkant van het doek in beslag. Met zijn tang tilt hij de armspieren van het lijk omhoog. De meeste groepsportretten van chirurgijns tonen geen ontlede arm maar een ontlede buik, omdat daar de ingewanden zitten en die vergaaan het snelst. Heeft Rembrandt de toeschouwer een bloederig tafereel proberen te besparen? Hoogstwaarschijnlijk werd er door Rembrandt bewust gekozen voor het weergeven van een ontlede arm. Zo kon worden verwezen naar Andreas Vesalius, de beroemde anatoom die ook met een ontlede arm was afgebeeld.

Rembrandt schilderde ruim twintig jaar later een tweede openbare les voor chirurgijns. Het is het groepsportret [De anatomische les van dr. Johan. Deyman (1656). Dr Johan Deyman was de opvolger van dr. Nicolaes Tulp. Helaas is er slechts een fragment van dit schilderij, dat bij een brand in 1723 zwaar beschadigd raakte, bewaard gebleven. Dankzij een bewaard gebleven schets van Rembrandt is de compositei van het schilderij bekend. Het lichaam en dr. Deyman zijn in het midden van het schilderij geplaatst. Het is een bloedrig tagereel. Afgebeeld is een ontleding van een lijk die begonnen is met de ontleding van de buikholte. De toeschouwer kijkt in de geopende buikholte. Dr. Deyman is bezig net het ontleden van de hersenen. Links van dr. Deymann houdt een assistent van Deyman het schedeldajk in zijn hand.
Het bekendste groepsportret van Rembrandt is ongetwijfeld De nachtwacht (1642) Het schilderij kreeg die naam pas in de negentiende eeuw.. Rembrandt schilderde geen gebruikelijk schuttersportret met schutters op een rij. Hij brengt een opwindend schouwspel in beeld met mannen in actie. Als kapitein Frans Banning Cocq het vendel Amsterdamse kloveniers het commando geeft door zijn hand naar voren te bewegen, komt de hele compagnie in beweging. De tamboer slaat op de trom, de vaandrig heft het vaandel en de schutters grijpen hun wapen. Een meisje loopt tussen de schutters door. De suggestie van beweging wordt verhoogd door de sterke licht-donker contrasten. De zestien op het schilderij afgebeelde schutters betaalden ieder ongeveer 100 gulden, soms wat meer of minder, afhankelijk van hun plaats op het groepsportret. De tamboer is door Rembrandt toegevoegd voor de levendigheid. Hij mocht er voor niets op.
Rembrandt schilderde in 1662 De staalmeesters. Het is zijn laatste groepsportret. De staalmeeesters, de keurmeesters van het Amsterdamse lakenbereidersgilde, lijken hun werkzaamheden te onderbreken om te kijken wie er binnenkomt. Rembrandt weet dit portret te verlevendigen door de kijker erbij te betrekken. De tweede man links lijkt op te rijzen uit een stoel, terwijl de man naast hem, die een handgebaar maakt, iets lijkt te willen zeggen. Opvallend is de losse, ritmische compositie. De staalmeeesters en hun knecht reageren op de toeschouwer.Vier van de zes mannen kijken de toeschouwer aan. De tweede man van links staat op om de toeschouwer te begroeten. De toeschouwer bevindt zich op een lager standpunt. Hij kijkt van onderaf tegen de tafel aan.

Zelfportretten

Waarschijnlijk heeft geen schilder zich zo vaak afgebeeld als Rembrandt. Hij heeft circa veertig olieverfschilderijen en dertig etsen nagelaten. Hij schilderde zichzelf in allerlei houdingen en stijlen: als zelfingenomen jonge schilder, als vrolijke man, als de apostel Paulus en als oude man. In zijn latere portretten werd de huid merkbaar dikker en werd de glinstering in zijn ogen doffer. Rembrandt toont zich in deze portretten als een wijze oude man die getekend is door het leven.

In Zelfportret met twee cirkels, een klassiek zelfportret van onze beroemdste schilder, toont Rembrandt zichzelf als schilder. Hij houdt een rechthoekig palet, wat kwasten een een schildersstok in zijn rechterhand. De door hem gedragen soort baret wordt al eeuwen gezien als een hoofddeksel voor schilders. Vrijwel onbekend is dat Rembrandt dit hoofddeksel als een attribuut voor schilders introduceerde. Dit zelfportret toont de kenmerken van zijn stijl. Het gezicht is gedetailleerd geschilderd. Het gewaad, de muts en het palet tonen zijn erg losse toets die kenmerkend is voor zijn latere schilderijen. Naast de schilder zijn delen van twee grote cirkels te zien. De volmaakte, in een vloeiende beweging getekende cirkel wordt gezien als een symbool van zijn artistiek meesterschap.

Lees verder

• Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - landschappen
• Schilders 17e eeuw: Rembandt van Rijn - portretten
• Schilderkunst 17e eeuw: Anatomische les (Rembrandt)
• Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - zelfportretten