Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - landschappen

De alleskunner Rembrandt van Rijn heeft ook circa tien landschappen geschilderd. Zijn landschappen vielen echter niet in de smaak bij het publiek, want Rembrandt schilderde niet de realistische landschappen waar na 1630 veel vraag naar was. Rembrandt werd blijvend beïnvloed door de Vlaamse schilder Hercules Pietersz. Seghers, een schilder van gefantaseerde, sombere en woeste landschappen. Opvallend bij de landschappen van Rembrandt is het spel dat de schilder speelt met het licht. Doorgaans is een deel van het landschap is in het donker gehuld. Zijn landschappen hebben soms een symbolische betekenis.

Het landschap als onderwerp

Tekeningen en etsen

In Amsterdam was het in de zeventiende eeuw geen pretje. De grachten waren een open riool, dieren poepten vrijelijk op straat en de mensen stonken een uur in de wind. Wie vrij had kon ontsnappen naar het platteland. Ook Rembrandt ging vaak de stadspoort uit, de vrije natuur tegemoet. Hij heeft veel gewandeld in de omgeving van Amsterdam. In zijn vele tekeningen en etsen beeldde Rembrandt het weidse Hollandse landschap in de omgeving van Amsterdam natuurgetrouw af. Aan de hand van zijn etsten en tekeningen heeft men de routes van zijn wandelingen in de omgeving van Amsterdam vrij nauwkeurig kunnen vaststellen.

Schilderijen

Rembrandt heeft slechts weinig landschappen geschilderd. Op een inventarislijst van Rembrandt uit 1656 staan slechts tien landschappen vermeld. Van de landschapsschilderijen die nu bekend zijn worden er tegenwoordig slechts zeven als authentiek (door Rembrandt geschilderd) beschouwd. Men neemt aan dat de andere landschappen door zijn leerlingen zijn geschilderd.

Rembrandt schilderde zijn landschappen tussen 1636 en 1654. Op een van zijn landschappen, Landschap met de barmhartighe Samaritaan (1638), is nog een bijbels verhaal zichtbaar. De andere door hem geschilderde landschappen hebben geen herkenbaar verhaal. In 1638 was hij al tot ver buiten de landgrenzen bekend als een historie- en veelgevraagd portretschilder. Met zijn landschapsschilderijen had hij echter weinig succes. Schilderijen van landschappen werden doorgaans voor de markt, dus niet in opdracht, gemaakt. Rembrandt wist voor zijn landschappen geen constante markt te vinden.Vanaf 1630 vervaardigden schilders die gespecialiseerd waren in landschappen vooral realistische voorstellingen van landschappen. Ze legden de uitgestrektheid van het Hollandse landschap vast in realistisch geschilderde landschappen, niet zelden bevolkt door mens en dier. Rembrandt schilderde echter geïdealiseerde landschappen. Zijn landschappen, met hun gefantaseerde werkelijkheid, ontleend aan elementen uit de werkelijkheid, en doordrenkt van de gemoedsstemming van de schilder, vielen niet in de smaak bij het publiek. Na 1654 schilderde hij geen landschappen meer.

De door Rembrandt geschilderde landschappen lijken ontsproten te zijn aan zijn fantasie. Het zijn studies van licht en stemming. Niet zelden hebben de schilderijen ook een symbolische betekenis. Door Rembrandt geschilderde landschappen zijn wel vergeleken met gedichten waarin de figuur van de mens, als hij er al in voorkomt, op de tweede plaats staat. In zijn schilderijen van landschappen maakt de mens, net zoals een struik of een hutje, deel uit van het natuurschouwspel.

De invloed van Hercules Pietersz. Seghers

De vraag is waarom Rembrandt idealistische landschappen schilderde, terwijl afbeeldingen van het (deels gefantaseerde) idealistische landschap na 1630 al grotendeels vervangen was door realistische afbeeldingen van landschappen. Het antwoord is dat Rembrandt elementen overnam van een schilder uit de vorige generatie.

De landschapsschilder Hercules Pietersz. Seghers (circa 1589-1637) had een blijvende invloed op Rembrandt. Op een inventarislijst uit 1656, opgemaakt tijdens zijn faillissement, staan zeven landschapsschilderijen van Seghers vermeld. Waarschijnlijk oefende Rembrandt zichzelf door deze schilderijen te kopiëren. Zijn na de dood van Seghers geschilderde landschappen waren een voortzetting van het werk van Seghers. Een van Seghers' schilderijen, [Het berglandschap (1633), dat zich nu in het Uffizi in Florence bevindt, werd tot 1871 ten onrechte aan Rembrandt toegeschreven.

Seghers was een meester in het uitbeelden van bepaalde stemmingen, zoals melancholie of eenzaamheid, in zijn landschappen. Rembrandt nam de composities van Seghers echter niet alleen over. Zijn gebruik van het clair-obscur (uitbeelding van licht-donkercontrasten) was beter dan bij Seghers. Bovendien waren de schilderijen van Rembrandt veel expressiever.

De landschappen van Rembrandt van Rijn

Bergen met kasteelruïnes, stenen bruggen en luchten die gedomineerd worden door onweerswolken, een landschap in sombere stemming en met een zon die heldere vlekken licht geeft, zijn karakteristieke eigenschappen van Rembrandts landschappen.

Landschap met de stenen brug

Dit schilderij, landschap met de stenen brug (circa 1638), met zijn rivier met stenen brug, de herberg bij de landweg en de tussen de bomen verscholen boerderij, lijkt een realistisch geschilderd landschap. Men heeft de kerktoren zelfs geïnterpreteerd als die van de Oude Kerk in Amsterdam.

De weelderige natuur, onder een donker wolkendek, doet sterk denken aan de landschapsschilderijen van de Vlaamse schilder Hercules Pietersz. Seghers. Bruine, olijfkleurige en okerkleurige tinten overheersen. Het licht van de zon komt nauwelijks door de wolken heen. Een hut en de bomen en struiken er omheen worden in een vreemd, scherp, bijna wit licht gezet, terwijl de rivier en de boten, het veld en de verderop gelegen stad bijna in duisternis zijn gehuld. Slechts een kerktoren is duidelijk zichtbaar.

Dit schilderij wordt niet alleen gezien als een dramatische en kosmische voorstelling van een landschap. Wellicht heeft het schilderij een religieuze betekenis. De herberg links op de voorgrond verwijst naar de zondige wereld. De pelgrim moet die herberg links laten liggen. Via de brug kan hij het hemelse koninkrijk bereiken, een koninkrijk dat gesymboliseerd wordt door de torenspits aan de horizon.

Landschap met de barmhartige Samaritaan

In Rembrandts Landschap met de barmhartige Samaritaan )1638) is de stemming somber. Een grote, roodbruine boom vormt de scheiding tussen een bosweg en het zich uitstrekkende landschap, een door de zon verlicht geel korenveld dat begrensd wordt door bomen, struiken, molens en een heg.

Onder de bomen schieten enkele jagers op vogels. Ze hebben verder niets met het verhaal te maken. Rechts op de bosweg is de barmhartige Samaritaan te zien. Hij heeft een man die door rovers is aangevallen op zijn paard gezet. De barmhartige samaritaan is, zoals beschreven wordt in hoofdstuk 10 van het Evangelie volgens Lucas, op weg naar de dichtstbijzijnde herberg. Er zijn nog twee andere figuren zichtbaar. Wellicht zijn het de in deze parabel (symbolisch verhaal met een boodschap over de juiste manier van leven) genoemde priester en leviet (bijbelse tempeldienaar), die hun eigen weg vervolgden zonder zich te bekommeren om het slachtoffer.

Ook dit landschap van Rembrandt wordt deels overschaduwd door zwarte onweerswolken. De rechterkant van het schilderij, waarin het verhaal plaatsvindt, is daarom moeilijk te ontcijferen. De grote, roodbruine boom reikt naar de zwarte lucht. Er kan wellicht een vergelijking worden gemaakt met de cipressen die van Gogh (1853-1890) ruim twee eeuwen later schilderde. Het is bekend dat Van Gogh werd beïnvloed door Rembrandt en dat hij meerdere schilderijen van hem heeft gekopieerd.

Landschap met de obelisk
Rembrandts Landschap met de obelisk (1938) doet denken aan de fantasielandschappen van Hercules Pietersz. Seghers. Het is een woest tafereel, met enkele figuren en een stenen brug. Onder een grauw wolkendek is op de voorgrond een oeroude boom zichtbaar. Ver weg in de stilte, in een oase van rust, verheft zich de obelisk waar alles om draait. De kunsthistoricus Gary Schwartz is van mening dat het een authentiek schilderij van Rembrandt betreft. Het schilderij wordt echter tegenwoordig door anderen toegeschreven aan Govert Flinck, een van zijn leerlingen.

Lees verder

• Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - bijbelse taferelen
• Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn - etsen
• Schilders 17e eeuw: Rembandt van Rijn - portretten
• Schilders 17e eeuw: Rembrandt van Rijn en zijn leerlingen
• Schilderkunst 17e eeuw: Anatomische les (Rembrandt)