Het Groninger kustgebied: Zoutkamp-Lauwersoog-Lauwersmeer

Ook de visserij hoort bij de Groninger kust. Lauwersoog komt dan in beeld. Maar wie over de geschiedenis van Lauwersoog wil schrijven, moet in Zoutkamp beginnen. En als vanzelfsprekend komt het tussenliggend gebied, de Lauwersmeer, dan ook aan de orde. Al met al beslaat de geschiedenis van Zoutkamp in combinatie met en het ontstaan van de lauwersmeerpolder en Lauwersoog een periode van meer dan 400 jaar. Een interessante geschiedenis die uiteindelijk geleid heeft tot het ontstaan van een aantrekkelijk woon-, werk- en recreatiegebied.

Inhoud

• Zoutkamp
• Lauwersmeer en Lauwersoog: het verhaal van visserij, recreatie, defensie, landbouw en afwatering
• VVV
• Nationaal Park Lauwersmeer

Zoutkamp

Zoutkamp is bekend als vissersplaats. De naam echter geeft aan dat er in oude tijden een andere activiteit belangrijk was: de zoutwinning. Dat gebeurde uit zoutveen, om precies te zijn. Meer dan de naam is er niet van over. Ook van Zoutkamps verleden als schans en vesting is niet veel meer over. (Hoewel: het dorpsaanzien is, wat het verleden betreft, sinds begin 21e eeuw door renovaties ten goede veranderd.) Toch was die verdedigingsfunctie eens belangrijker dan de visserij.

De vesting Zoutkamp

Tijdens de Tachtigjarige oorlog, in 1589, veroverde de Friese stadhouder Willem Lodewijk de schans om vervolgens de Ommelanden en vooral natuurlijk de stad (Groningen) bij de Unie van de opstandige Nederlandse gewesten te kunnen voegen – en dat lukte in 1594. De schans was na 1589 versterkt door Willem Lodewijk. Ruim tweehonderd jaar later, in de periode die bekend staat als de 'Franse Tijd', werd er een versterkte batterij aangelegd op de hoek van Reitdiep en Lauwerszee (op die plek staat nu de gerestaureerde voormalige sluiswachterswoning, die "De Batterij" is genoemd).

Geen wonder dat de plaats zo in de belangstelling stond bij de militaire strategen: Zoutkamp lag aan de monding van het Reitdiep; de rivier die, tot het Eemskanaal gegraven werd (1870-'76), de enige goede toegang vormde van de zee naar de stad Groningen. In 1882 werd de vesting Zoutkamp officieel opgeheven. Uit het stratenpatroon en de hoogteverschillen is tegenwoordig nog goed op te maken waar wallen en bastions waren. In 2000 is men begonnen dat patroon weer duidelijk naar voren te halen door middel van herinrichtingswerkzaamheden.

Visserij in Zoutkamp

In de 18e eeuw moeten zich vissers bij de bastions gevestigd hebben – de militaire functie was toen verwaarloosd. En het was de visserijfunctie die steeds belangrijker werd. In het midden van de 19e eeuw waren er rond de 25 vissersschepen in Zoutkamp.

In 1877 werd het Reitdiep afgesloten door een dijk - met sluizen en brug – van de Lauwerszee. Er ontstonden twee havens, een binnen- en een buitenhaven. In de laatste, met het 'korte hoofd' en het 'lange hoofd', lagen meestal de vissersschepen aangemeerd en in latere jaren vertrok vanaf die kant de boot naar Schiermonnikoog.
Vóór 1877 al was het belang van Zoutkamp voor de scheepvaart toegenomen door het graven van het Hunsingokanaal (in1858).

In het midden van de 19e eeuw werd er veel gevist op schelvis, schar, schol en bot. Eind 19e eeuw nam de vangst van garnalen toe. Het ging echter slecht met de visserij in die jaren. Voor sommigen bood de schelpenvangst uitkomst. Maar er waren er ook nogal wat (jonge) vissers die hun heil elders zochten; een aantal monsterde aan op buitenlandse schepen.

De aanleg van de spoorlijn naar Zoutkamp (in 1921) en daarmee de mogelijkheid om de vis per trein af te voeren, werkte gunstig voor de visserij. In diezelfde periode deden ook de motorschepen (trawlers) hun intrede, waardoor er verder van de thuishaven gevist en sneller aangevoerd kon worden; dat kwam dus mooi uit met de verbeterde afvoer van vis uit Zoutkamp per spoor.

In de jaren tussen de twee wereldoorlogen nam het aandeel van de garnalenvangst nog toe. Er ontstonden verschillende garnalendrogerijen. Bovendien leverde het thuis-pellen van garnalen voor veel Zoutkamper gezinnen een bijverdienste op; en wat extra verdiensten konden de vissers over 't algemeen wel gebruiken, vooral in moeilijke jaren voor de Tweede Wereldoorlog.

Na 1969

Na de afsluiting van de Lauwerszee in 1969 was Zoutkamp geen zeehaven meer en daarmee ging er veel voor Zoutkamp verloren: de visafslag, toeleverings- en verwerkingsbedrijven voor de visserij. De vissersschepen waren vanaf die tijd eigenlijk altijd in de nieuwe haven van Lauwersoog te vinden, en vanaf Lauwersoog ook vertrok nu de boot naar Schiermonnikoog. Het vis- en garnalenverwerkende bedrijf Heiploeg bleef echter en wist haar activiteiten sterk uit te breiden. Ze werd zodoende de grootste werkgever in de regio. Voorlopig hoogtepunt in de geschiedenis van Heiploeg was de opening in 1999 van een groot, opvallend-vormgegeven nieuw bedrijfsgebouw, even buiten Zoutkamp. Daarnaast is er, als een van de onderdelen van de onderneming 'De Rousant' in Zoutkamp/Lauwerzijl, een nieuwe visserijvloot ontstaan met bijbehorende bedrijfsactiviteiten aan de Reitdiepskade in Zoutkamp.

Lauwersmeer en Lauwersoog: het verhaal van visserij, recreatie, defensie, landbouw en afwatering

Nadat de Lauwerszee Lauwersmeer was geworden, werd dus Lauwersoog de nieuwe zeehaven. De plaats ontwikkelde zich voorspoedig. Vissersschepen uit diverse havens, ook uit Denemarken, Duitsland en andere landen, vonden er een ligplaats en – wat belangrijker is -ook een afzetplaats voor de gevangen vis. Voor de vissers was de nieuwe haven aantrekkelijker dan de haven van Zoutkamp, alleen al omdat Lauwersoog veel vlotter te bereiken is voor de Waddenzee- en Noordzeevissers.

In de jaren '80 werd de havencapaciteit flink vergroot. Tegen het eind van de 20e eeuw was Lauwersoog uitgegroeid tot de grootste aanvoerhaven van garnalen. En ook wat andere vissoorten betreft was de aanvoer sterk toegenomen in de laatste decennia van de vorige eeuw. In en rond de haven werd het langzamerhand druk. Centraal punt van de bedrijvigheid werd de Visafslag. Dit bedrijf kwam in de jaren '90, samen met de exploitatie van de haven, in handen van de gezamenlijke vissers en vishandelaren in Lauwersoog.

Recreatie en toerisme

Er ontwikkelde zich dus in Lauwersoog een levendige handel in vis. Daarbij begon vishandelaar Sterkenburg ook vis aan particulieren te verkopen; eerst alleen op zaterdag. Gezeten op een paar lege kratten kon men een visje desgewenst ter plekke nuttigen. Spoedig volgden andere handelaren. Zo ontwikkelden zich de visrestaurants - tegenwoordig zijn er meerdere te vinden rond de haven. Dagjesmensen in het weekend en recreanten en toeristen in de vakanties vormden een welkome klandizie. Ook andere horecagelegenheden en andere ondernemingen kwamen tot ontwikkeling. Er ontstond een complete tak van bedrijvigheid rond de visserij en het toerisme en recreatie.

Voor de ontwikkeling van toerisme en recreatie was heel bewust een plaats ingeruimd in het geheel. Er zou een uniek natuurgebied ontstaan dat de nodige recreanten en toeristen naar het gebied zou lokken. Voor hen werden, binnendijks niet ver van de haven van Lauwersoog, tal van voorzieningen gerealiseerd: een jachthaven, een zeilschool en een grote camping, een informatie- en expositiecentrum en een park met recreatiebungalows.

VVV

Ook in Zoutkamp, waar de vlaggen halfstok hingen toen op 23 mei 1969 het laatste stukje afsluitdijk rond de Lauwerszee dicht ging, hadden velen hun hoop gevestigd op de mogelijkheden die de ontwikkeling van toerisme en recreatie nu zou bieden aan het dorp. Tekenend in dit verband is, dat in najaar van 1969 op initiatief van de plaatselijke handelsvereniging - onder het motto 'Lauwerszee dicht, Zoutkamp open' - de VVV Zoutkamp werd opgericht. In 1971 had de VVV al 300 leden. Zij ontplooide ook activiteiten buiten Zoutkamp en in 1974 werd de naam veranderd in VVV Lauwersmeer-Oost, die in 2004 opging in de VVV Lauwersland. In 2013 werd deze vereniging opgeheven. De VVV was ondertussen gevestigd in het Visserijmuseum (aan de Reitdiepskade); na de opheffing van Lauwersland bleef de VVV-vestiging in het museum bestaan.

Die activiteiten buiten Zoutkamp hadden natuurlijk in eerste instantie betrekking op het nieuwe gebied 'naast de deur': de Lauwersmeer. Al vanaf het begin van de inpoldering zetten verschillende werkgroepen en stichtingen zich in voor de ontwikkeling van toerisme en recreatie in het gebied. Er werden excursies georganiseerd, exposities opgezet, routeboekjes geschreven en fietstochten gehouden. Het expositiecenrum van Rijkswaterstaat in Lauwersoog (Expozee), waar ook een agentschap van de VVV was, vervulde bij die activiteiten een belangrijke rol. In 1975 kwamen er al 12.000 bezoekers.

Nationaal Park Lauwersmeer

Sindsdien breidden de toeristisch-recreatieve voorzieningen zich flink uit. Maar visserij, havenbedrijvigheid en toerisme waren niet de enige elementen die het nieuwe gebied vormden. Al met al is de Lauwersmeerpolder 9000 hectare groot (water en land) en er was ook terrein beschikbaar voor defensie, landbouw en natuurontwikkeling.

Om met het laatste te beginnen: ongeveer de helft van die 9000 hectare bestaat uit natuurterreinen die in 1993 door Rijkswaterstaat zijn overgedragen aan Staatsbosbeheer.

In het najaar van 2003 werd een groot deel van de Lauwersmeer (ongeveer 6000 hectare) uitgeroepen tot Nationaal Park. Dit geeft wel aan hoe belangrijk de natuur is in de Lauwersmeer. Landschap, natuur, rust en ruimte zijn de elementen die voor de meeste recreanten de aanleiding vormen om het gebied te bezoeken.

Defensie

Maar Defensie is er ook present. De Willem Lodewijk van Nassaukazerne herbergt onderdelen van de krijgsmacht die er komen om te oefenen op het defensieterrein in de Marnewaard. Het schieten gebeurt op een beperkt aantal dagen per jaar en de geluidsoverlast voor toeristen en bewoners van de regio stelt weinig voor vergeleken met bijvoorbeeld dat wat men op de Veluwe voor de kiezen krijgt. Maar toch, hoe beperkt ook, elke decibel onnatuurlijk lawaai die in de Lauwersmeer geproduceerd wordt – of het nu van defensie, automobilisten of recreanten komt – is een verstoring van de rust die het overgrote deel van de toeristen en recreanten er zoeken. Gelukkig heeft defensie in het begin van de jaren '90 - mede onder politieke druk - er van afgezien de oorspronkelijk geplande militaire activiteiten in de Kollumerwaard ook inderdaad te beginnen.

Landbouw

Enige ruimte was er ook voor de landbouw gereserveerd. In de eerste plaats dienden de oevereigenaren tevreden gesteld te worden (zij toch maakten vanouds aanspraak op het direct-achter de dijk gelegen aangeslibde land). Zij wensten, op basis van oude contracten, in het bezit te komen van een strook van minimaal 500 meter kwelderland achter de dijk Veel is het niet – in verhouding tot het totale aantal bunders lauwersmeer-land – maar zo is er toch ook agrarische bedrijvigheid waar te nemen aan de randen van de polder.

Toch was de Lauwersmeerpolder in eerste aanleg ontstaan vanwege de behoefte aan verbetering van de afwatering van grote delen van de noordelijke provincies, in combinatie met landaanwinning. Na de stormvloed van 1953 kwam het accent vooral te liggen op veiligheid. Wat dat laatste betreft bestonden er ook wel plannen voor ophoging van de Lauwerszeedijk tot Deltahoogte, maar dat was duurder en bovendien zou de verbetering van de afwatering dan nog niet geregeld zijn. Het werd dus afsluiting. Met name de Friezen hebben zich daar toen sterk voor gemaakt. De natuurliefhebbers die de Waddenzee onaangetast wilden laten en natuurlijk de vissers van Zoutkamp waren fel tegen; maar zij voerden een vergeefse strijd voor behoud van de Lauwerszee.

Hoe het ook zij, in ieder geval was de bergboezem voor de afwatering vergroot met 2200 hectare (de oppervlakte van het Lauwersmeer), Bovendien: er ontstond een aantrekkelijk gebied voor de natuurliefhebber en de recreant. En Zoutkamp ontwikkelde zich voortvarend in dat geheel.

Lees verder

• Het Groninger kustgebied: boeren en arbeiders
• Het Groninger kustgebied: dijken, overstromingen en bestuur
• Het Groninger kustgebied: water, kwelders en wierden