Juliana van Stolberg, moeder van de vader des vaderlands

Juliana van Stolberg (1506-1580) was de moeder van de vader des vaderlands, Willem van Oranje-Nassau. Deze Willem werd vermoord in 1584, in verband met zijn strijd tegen de Spaanse overheersing van de Nederlanden (80-jarige oorlog). Nóg drie van haar zonen gaven hun leven in die strijd: Adolf (in de slag bij Heiligerlee, 1568), Lodewijk en Hendrik (in de slag op de Mookerhei (1574). Ze had een talrijk nageslacht. Koningin Juliana der Nederlanden (1909-2004) is naar haar genoemd. Juliana van Stolberg werd geboren in Stolberg (Harz, Duitsland), leefde het grootste deel van haar leven op Dillenburg (Hessen Duitsland), waar zij ook overleed.

Inhoud

• Jeugd
• Eerste huwelijk - Philip II (1523-1529)
• Tweede huwelijk - Willem van Nassau
• Zoon Willem van Oranje-Nassau (1533-1584), vader des vaderlands
• Na de dood van Willem de Rijke in 1559
• Offers in de strijd voor de vrijheid van de Nederlanden
• De herinnering aan Juliana van Stolberg

Jeugd

Juliana van Stolberg werd op 15 februari 1506 geboren als derde kind van graaf Botho VIII van Stolberg-Wernigerode (in de Harz) en Anna van Eppstein-Königstein, een dochter van de graaf van Köningstein gelegen in het Taunusgebergte. Het huwelijk van Botho en Anna had een samenvoeging van de bezittingen van graaf Botho in de Harz met bezittingen van zijn vrouw in Hessen en de Zuidelijke Nederlanden tot gevolg. Juliana werd geboren op het kasteel in Stolberg; het gezin woonde afwisselend in Stolberg, Wernigerode en Hohnstein (in die tijd een van de grootste burchten in de Harz; in 1637 tijdens de Dertigjarige Oorlog verwoest).

Contact met de opkomende Reformatie

Juliana werd katholiek opgevoed, maar haar vader stond blijkbaar niet negatief tegenover de ‘nieuwe leer’ van de opkomende Reformatie. Hij benoemde namelijk in 1512 Tile (Tilemann / Tilmann) Plathner, een aanhanger van Maarten Luther, tot hofkapelaan en huisonderwijzer. Deze TiIe geldt als de reformator van Botho’s graafschap). In 1519 ging de stad Stolberg over tot het kamp der Reformatie. Botho hield persoonlijk, officieel, vast aan het katholicisme – hij wilde trouw blijven aan zijn keurvorst. Maar hij verhinderde niet de verbreiding van de leer van Luther in zijn gebieden. In 1525 bezocht Luther het slot te Stolberg. Tegenwoordig herinnert een gedenkteken (de ‘Lutherbuche’) nog aan die gebeurtenis.

Naar Königstein

Toen ze 13 jaar was kwam Juliana, samen met enige broers en een zusje, onder de hoede van haar oom Eberhardt IV de eerste graaf van Eppstein-Königstein die zelf geen kinderen had; hij bewoonde de burcht Köningstein imTaunus bij Frankfurt am Main. Ook hij was een aanhanger van Luther. Met zijn dood kwam het graafschap Königstein in handen van de tweede zoon van Anna en dus broer van Juliana, Lodewijk van Stolberg (1505-1574) die in 1540 daar de Reformatie invoerde. In 1577 ging zij over van het lutheranisme naar het calvinisme; toen was de Tachtigjarige Oorlog in de Nederlanden (1568-1648), waarbij haar directe familie zo nauw betrokken was, bijna tien jaar aan de gang.

Eerste huwelijk - Philip II (1523-1529)

In die regio in Hessen werd voor Juliana ook een echtgenoot gezocht en spoedig gevonden. Zo kon het gebeuren dat ze als veertienjarige al werd uitgehuwelijkt aan Philip II graaf van Hanau-Munzenberg (1501-1529). (Zijn vader was in 1512 overleden, waarna graaf Willem van Nassau van de Dillenburg voogd werd van de jonge Philip). Juliana bleef eerst nog wel wonen bij haar oom op diens burcht (in) Königstein.

Feesten

Drie jaar later, in 1523, vond de bruiloft plaats op het slot (te) Hanau (25 km ten oosten van Frankfurt a. M.) waar de bruidegom woonde. De huwelijksplechtigheid werd onder anderen bijgewoond door Willem van Nassau, de voogd van graaf Philip. In Hanau ook zou het paar zich vestigen maar eerst werden nog huwelijksfeesten gevierd in Köningstein en Stolberg. Uit bewaard gebleven documenten blijkt dat Philip meerdere relaties, waaronder edellieden uit de regio, inclusief zijn voogd, verzocht een steentje bij te dragen aan de benodigdheden voor de feesten. Daarbij vormden meerdere uitgebreide maaltijden (al met al dertien gangen in twee dagen) de hoofdmoot; hij vroeg dan ook onder meer om koks en wildbraad beschikbaar te stellen. Op 9 juni was het zover. Een prachtig uitgedoste bruidsstoet reed van Königstein naar Hanau; in hun midden Juliana in een kostbare outfit. Halverwege ontmoetten de feestgangers en bruid de bruidegom met zijn gevolg. Er waren rond 350 gasten, hun bedienden niet meegerekend. Een hele organisatie alleen al om allen, inclusief paarden, in Hanau onder te brengen en te verzorgen; de voogd van de bruidegom regelde een en ander.

Kinderen

Het huwelijk duurde tot 1529, toen overleed Philip. De oudste van de kinderen van het echtpaar overleed ruim een jaar oud. Een ander kind, zoon Reinhard, zou het leven laten in 1588 bij de belegering dat jaar van Bergen op Zoom, in dienst van het leger der Verenigde Nederlanden. Juliana was in verwachting van haar vijfde kind toen haar echtgenoot stierf; het kind werd kort daarna geboren.

Tweede huwelijk - Willem van Nassau

Op 20 september 1531 trouwde Juliana met de voogd van haar overleden man: Willem van Nassau (1487-1559) die op de Dillenburg woonde, ook in Hessen, plm. 25 km ten zuiden van Siegen. Juliana's nieuwe woonplaats werd nu het slot Dillenburg – ze zou er haar hele verdere leven blijven wonen. Willem van Nassau was weduwnaar en had twee kinderen uit zijn eerste huwelijk.

Uit het huwelijk met Juliana werden nog eens dertien kinderen geboren. De oudste zoon, ook Willem genoemd, werd geboren op 24 april 1533; hij zou bekend worden, in Nederland, als Vader des vaderlands. Zijn vader staat, vanwege al die kinderen, bekend als 'Willem de Rijke'. Wat godsdienst betreft stond hij bekend als gematigd lutheraan.

Zoon Willem van Oranje-Nassau (1533-1584), vader des vaderlands

De oudste zoon Willem erfde in 1544 van zijn neef René van Chalon (een zoon van Jan V van Nassau-Dillenburg, broer van Willem de Rijke) het vorstendom Oranje. De jonge graaf Willem kon zich nu Prins van Oranje-Nassau noemen. Bij de erfenis hoorden ook meerdere rijke bezittingen en belangrijke rechten in de Nederlanden. Het vorstendom Oranje lag in wat nu Frankrijk is maar was toen een onafhankelijk gebied dat binnen de soevereiniteit van het Duitse Rijk viel. De Habsburgse monarch Karel V, keizer van het Duitse Rijk, heer der Nederlanden en koning van Spanje, achtte het raadzaam dat de jonge prins, die door zijn erfenis een belangrijk man in zijn rijk was geworden, aan zijn hof in Brussel verder zou worden opgevoed en opgeleid. In de praktijk betekende dat: onder toezicht van Karels zuster Maria van Hongarije, die van 1530-1555 landvoogdes over de Nederlanden was. Aldus gebeurde. Ruim tien jaar later was de prins van Oranje-Nassau de leider geworden van de opstand van de Nederlanden tegen het Habsburgse gezag.

De godsdienst in het geding

Er zat nog een consequentie aan de goedkeuring van de hoge positie die de jonge prins in het rijk van Karel V ging bekleden: hij zou het rooms-katholicisme zonder meer moeten aanhangen. Voor een elfjarige knaap die Willem toen was, kan dat geen probleem geweest zijn. Maar hij besliste daarin vanwege zijn leeftijd niet. Zijn vader deed dat. En die heeft er blijkbaar geen punt van gemaakt, hoewel hij sympathiseerde met de Reformatie. Over de beweegreden van vader Willem wordt verschillend gedacht, maar het lijkt duidelijk dat hij de dynastieke belangen boven de godsdienstige stelde. In ieder geval, voor de oudste zoon uit zijn huwelijk met Juliana van Stolberg lag een prachtige carrière in 't verschiet. En alles ging wat dat betreft inderdaad volgens wens: nog vóór zijn 25e jaar was Prins Willem opgenomen in de exclusieve Orde van het Gulden Vlies en lid van het hoogste bestuurs-/adviescollege van de Nederlanden: de Raad van State. Daarnaast bekleedde hij meer belangrijke politieke en militaire functies in het rijk.

Of moeder Juliana vanwege de overgang naar het rooms-katholicisme ingenomen was met die carrière van haar zoon is de vraag; ze heeft er zich, voor zover bekend, niet tegen verzet.

Na de dood van Willem de Rijke in 1559

In 1559 overleed vader Willem van Nassau. Omdat de oudste zoon, Willem, het prinsdom Oranje en bijbehorende Nederlandse bezittingen had geërfd, erfde de tweede zoon, Johan (in Nederland beter bekend als Jan) van Nassau, de Nassause goederen in Duitsland; ook werd Jan in plaats van zijn vader kasteelheer op de Dillenburg. Moeder Juliana bleef wel op het slot wonen. Dat nam niet weg dat ze vaak op reis was, met name op bezoek bij een van haar kinderen en (later) kleinkinderen. Die reizen brachten haar onder meer in Hanau, Breda en kasteel Bergh. Jan zette zich, gesteund door zijn moeder in voor het doorvoeren van het lutheranisme in zijn graafschap. In 1572 ging hij over naar het calvinisme, in oktober 1573 daarin gevolgd door zijn broer Willem (en in ’77, zoals al vermeld, door zijn moeder).

Brieven

Van Juliana van Stolberg zijn veel brieven bewaard gebleven. Onder meer zijn ze bewaard in het Koninklijk Huisarchief in Den Haag. Daaronder brieven aan oudste zoon Willem; ze staan vol uitingen van moederlijke zorg, Godsvertrouwen en raadgevingen zowel ten aanzien van de politieke als de persoonlijke aangelegenheden.

Offers in de strijd voor de vrijheid van de Nederlanden

Juliana overleed in 1580; zij werd bijgezet in het familiegraf van de Nassaus in de Evangelische kerk van Dillenburg. Ze heeft dus niet meer mee hoeven maken dat haar oudste zoon in 1584 vanwege diens strijd voor de vrijheid van de Nederlanden werd vermoord. Wel lieten tijdens haar leven drie andere zonen, zonen Adolf, Lodewijk en Hendrik het leven in diezelfde strijd.

In Den Haag (Koningin Marialaan, ter hoogte van de Juliana van Stolberglaan) staat het beeld ‘Juliana en vijf zonen’ (Willem, Jan/Johan, Adolf, Hendrik, Lodewijk). Het dateert uit 1927 en stond eerst op het Louise de Colignyplein (Bezuidenhout).
In 1954 werd het geplaatst op de huidige locatie, vanwege het bombardement van Bezuidenhout in de oorlog, 1945.

Graaf Adolf van Nassau (1540-1568)

Adolf was de vierde zoon van Juliana van Stolberg en Willem de Rijke. In maart 1586 besloot de oudste zoon Willem van Oranje-Nassau de wapens op te nemen tegen de Spaanse / Habsburgse heerschappij in de Nederlanden waar sinds augustus 1567 de hertog van Alva als landvoogd optrad. Het aanvalsplan van Willem, waarbij ook zijn broers en andere edelen werden betrokken, hield onder meer in dat Willem zelf in Brabant ten strijde zou trekken tegen Alva. Adolf streed daarbij eerst aan de zijde van Willem. Toen diens leger op 25 april 1568 een nederlaag leed, sloot hij zich aan bij het leger van broer Lodewijk, die in het noorden optrok tegen Aremberg, de landvoogd van de Habsburgers in die regio.

In het oosten van Groningen kwam het bij Heiligerlee tot een treffen tussen het Spaanse leger onder leiding van de graaf van Aremberg, stadhouder voor Karel V van de noordelijke gewesten Friesland, Groningen, Drenthe en Overijssel, en het leger van Lodewijk en Adolf van Nassau. Zowel de graaf van Aremberg als Adolf sneuvelden in die slag. Bij Heiligerlee is een monument ter nagedachtenis aan die slag, die het begin vormde van de 80-jarige oorlog.

De graven Lodewijk van Nassau (1538-1574) en Hendrik van Nassau (1950-1974)

Na de overwinning bij Heiligerlee in juli 1568 moest het leger van Lodewijk spoedig daarna, in juli dat jaar, toch nog een nederlaag incasseren. Dat gebeurde in de slag bij het ruim 40 km verder gelegen Jemgum (Jemmingen) in Duitsland. Lodewijk ontsnapte ternauwernood en trad vervolgens op als diplomaat in dienst van zijn broer Willem. In 1572 organiseerde deze een tweede invasie in de Nederlanden. Lodewijk trad daarbij weer op als legeraanvoerder; de jongste broer, Hendrik, trok mee op. De invasie mislukte echter. In 1574 was het tweetal weer ter velde met een expeditieleger om te helpen de belegerde stad Leiden te ontzetten. Het leger leed dat jaar echter een nederlaag tegen het leger van de Spaanse hertog van Alva in de slag op de Mookerhei. Daarbij sneuvelden beide broers. Hun lichamen zijn nooit weer gevonden. In de kerk van Heumen, ongeveer 6 km van Mook, is een monument ter nagedachtenis aan Lodewijk en Hendrik.

De herinnering aan Juliana van Stolberg

Als moeder van de vader des vaderlands is de herinnering aan Juliana van Stolberg nog springlevend. Hoewel in manlijke lijn het huidige Nederlandse koningshuis niet rechtstreeks op haar oudste zoon, de vader des vaderlands, teruggaat maar op haar tweede zoon, Jan van Nassau, de Friese stadhouder. Wel is er een verbinding tussen die twee takken van de Nassaufamilie door het huwelijk van Jans kleinzoon Willem-Frederik van Nassau-Dietz met de dochter van Frederik Hendrik (zoon van Willem van Oranje) Albertine Agnes. (Deze Willem Frederik is de meest aangewezen man om te gelden als de stamvader van de Oranjes die sinds 1815 als koning/koningin staatshoofd zijn van het Koninkrijk der Nederlanden. Hij immers was de grootvader van Willem Frederik van Oranje-Nassau die in 1815 als eerste Oranjevorst de Nederlandse troon besteeg.

Maar er is nog een gegeven binnen de koninklijke familie dat de herinnering aan Juliana van Stolberg levend houdt:
koningin Juliana (1909-2004). Dat geldt natuurlijk sowieso voor degenen die haar nog als prinses en/of koningin hebben meegemaakt. Dat zal voor het overgrote deel van die mensen betekenen: kennen via de media.

Lees verder

• De stadhouders van Noord-Nederland (1572-1795)
• Het koningschap in Nederland, 1815-1848
• Koningin Wilhelmina - regeerperiode 1898-1918
• Willem I en de ontwikkeling van de constitutionele monarchie