Moderne schilderkunst: het futurisme

De publicatie, in 1909, van een artikel in de Franse krant Le Figaro leidde tot het futurisme, een beweging die de literatuur, kunst en architectuur wilde vernieuwen. De futuristische schilders wilden in hun schilderijen de hele omgeving betrekken. Ze vervaardigden schilderijen vol beweging en dynamiek. Hun schilderijen, die te beschouwen zijn als een ode aan de moderne technologie van die tijd, zijn zeker een eerste kennismaking waard.

Het ontstaan van het futurisme

Het futurisme kwam niet voort uit andere bewegingen in de kunst. De stroming 'ontstond' toen de Italiaanse dichter Filippo Marinetti (1876-1944) in 1909 een artikel publiceerde in de Franse krant Le Figaro. Toen dit artikel, getiteld 'Le Futurisme', op de voorpagina van die krant werd gepubliceerd, was er nog helemaal geen sprake van een groepering of van futuristische schilderijen. In het artikel pleitte Marinetti, onder het kopje 'Manifeste du Futurisme', voor verheerlijking van onder andere snelheid, elektriciteit, automobielen en techniek. Hij pleitte dus voor een verheerlijking van de eigen tijd, met een blik op de toekomst (futur). Musea, bibliotheken en oude steden roken naar geschiedenis, en moesten dus vernietigd worden.

Het 'Manifest van de Futuristische Schilders'

In 1910 verscheen in het Italiaanse tijdschrift Poesia het 'Manifest van de Futuristische Schilders'. Tot de ondertekenaars behoorden de futuristische schilders Carlo Carrà (1881-1966), Umberto Boccioni (1882-1916), Gino Severini (1883-1966) en Giacomo Balla (1871-1958). Het manifest was sterk gekant tegen de oude kunst. Hoe het wel moest werd niet duidelijk. Er werd niet vermeld wat de kenmerken van een futuristisch schilderij waren.

Kenmerken van futuristische schilderijen

In het 'Technisch Manifest van de Futuristische Schilderkunst', dat korte tijd later verscheen, werd wel gerept over de kenmerken van futuristische schilderijen. Tijd en ruimte stonden met elkaar in verband (universeel dynamisme). Daarom dringt de omringende ruimte door in de figuur, en dringt de figuur door in de omringende ruimte (interpenetratie, ofwel wederzijdse doordringing). Bovendien gebeurt alles gelijktijdig (simultaneïteit). De futuristische schilder beeldt geen statische figuur uit. Hij betrekt in zijn schilderij de hele omgeving (door in zijn schilderijen de wederzijdse doordringing en de gelijktijdigheid weer te geven).

Het onderwerp van futuristische schilderijen geeft een klein fragment van een continu geheel weer. De statische composities met een vast middelpunt (in de oude schilderijen) worden door de futuristen vervangen door 'gelijktijdigheid'. De beweging die onderwerp is van het schilderij 'passeert'. Er is geen sprake meer van een vast middelpunt. Dat is te zien in Abstracte snelheid de auto voorbij (1913) van Giacomo Balla.

Ook andere kunstvormen

Het futurisme, een beweging die vooral te lokaliseren is in Noord-Italië (met name Milaan), beperkte zich niet tot de schilders. Ook schrijvers, dichters, fotografen, architecten en beeldhouwers onderschreven futuristische ideeën.

De schilder Umberto Boccioni was ook beeldhouwer. Zijn beeld Unieke vormen van continuïteit in de ruimte (1913) brengt de doelstellingen van het futurisme tot uiting. De beweging van de figuur wordt opgebouwd door vlakken die voortdurend lijken te verdwijnen en van vorm lijken te veranderen. Er is sprake van een zuiver beeldend ritme.

De futuristische schilders

Giacomo Balla (1871-1958)

Giacomo Balla had een traditionele achtergrond. Hij werkte in de stijl van het neo-impressionisme (in Italië divisionismo genoemd). In zijn eerste futuristische schilderij Straatlantaarn (1909) is de streepjes-techniek van het divisionisme nog zichtbaar. Onderwerp van het schilderij is het elektrische schijnsel van de lantaarn. Het sterke elektrische schijnsel overtreft het schijnsel van de maan. Dat is in overeenstemming met de wens van Marinetti. Niet de verleden tijd, het romantische gedweep met het maanlicht, is onderwerp van het schilderij, maar de moderne tijd.
Balla schilderde ook Hond aan de lijn (1913). In dit schilderij laat een bazin haar hond uit. Balla geeft hierin de beweging van de hond op zijn korte pootjes weer, De schilder vergeet niet om het kwispelende staartje gelijktijdig te laten meebewegen. Het schilderij is gebaseerd op foto-experimenten van de fotograaf Anton Giulio Bragaglia (1890-1960), die met een lange sluitertijd beweging vastlegde (futuristisch foto-dynamisme).

Carlo Carrà (1881-1966)

In 1904 was Carlo Carrà aanwezig geweest bij de begrafenis van de anarchist Galli, die was vermoord tijdens een demonstratie. De begrafenis van Galli liep uit op een demonstratie. In het schilderij De begrafenis van de anarchist (1911) wordt de demonstratie zichtbaar gemaakt door de felrode kleuren en de schaduwpartijen. De vele lijnen in de voorstelling, door de futuristen 'krachtlijnen' genoemd, slepen de toeschouwer mee in de voorstelling. De lijnen verbeelden het hectische van het moment. Ze beelden energie en dynamiek uit (wat kenmerken zijn van het futurisme).

Luigi Russolo (1885-1947)

Op het schilderij De opstand (1911) van Luigi Russolo zijn de krachtlijnen duidelijk zichtbaar. Ook deze schilder gebruikt helder rood om de emotie van de menigte uit te drukken. De kracht en beweging van de mensenmassa wordt verbeeld door de in een scherpe punt eindigende rode lijnen. Donkere vensters van gebouwen (in de omringende stad) zijn zichtbaar tussen de lijnen.
Gino Severini (1883-1966)
Deze schilder, decorontwerper, schrijver en intellectueel was een van de leiders van het futurisme. Hij maakte aanvankelijk impressionistische werken. Hij ging met zijn tijd mee. Van hem is de uitspraak: 'Kunst is niets anders dan vermenselijkte wetenschap'. Tussen 1911 en 1916 vervaardigde hij futuristische werken, met dynamische onderwerpen: treinen, bussen, stadsstraten, dansers en oorlogsmachines. Hij bracht deze onderwerpen tot leven met felle kleuren en kubistische fragmentatie. Zijn futuristische schilderijen zijn overigens van wisselende kwaliteit: heel goed of banaal. Zijn werk van na 1916, muurschilderingen (vooral mozaïeken in kerken) en fascistische monumenten, is buiten Italië nauwelijks bekend.

Umberto Boccioni (1882-1916)
Deze veelzijdige futurist, die ook veel theoretische geschriften over het futurisme vervaardigde, heeft de ideeën van het futurisme overtuigend in praktijk gebracht. De door hem gebruikte levendige kleuren, de krachtige penseelvoering en de gekozen motieven bejubelen de vooruitgang, de technologie en de stad. Dat is te zien in het schilderij Het lawaai van de straat komt het huis binnen (1911). Boccioni wilde in dit schilderij alle aspecten van de werkelijkheid weergeven. Een vrouw staat op het balkon, met achter haar de straat. De vrouw is nadrukkelijk onderdeel van het drukke en bedrijvige stadsleven. De stad dendert het huis in. De vrouw op het balkon wordt tegelijkertijd opgenomen in de drukte van de stad. Er is dus sprake van interprenetratie (wederzijdse doordringing). Ook de simultaneïteit (het gelijktijdig gebeuren van allerlei dingen) is duidelijk zichtbaar. Allerlei zaken die gelijktijdig plaatsvinden zijn opgenomen in de compositie. Huizen aan het plein buigen zich voorover, alsof ze in het huis van de vrouw op het balkon willen binnendringen. Steigerende paarden proberen zich snel te verplaatsen. Een paard lijkt verstrikt te zijn in de ijzeren krullen van het hekwerk van de balkon, het andere paard lijkt te galopperen over de heup van de vrouw. Ook de bij een drukke stad horende herrie wordt weergeven. Het hele schilderij getuigt van een rumoerig stadsleven: drukke kleuren, een fragmentatie in kleurvlakjes en slechts een klein streepje licht aan de bovenzijde van het schilderij.

Het einde van het futurisme

De futuristen wilden, onwetend van de ellende die de oorlog zou brengen, dat Italië zou deelnemen aan de Eerste Wereldoorlog. Het was de kans om af te rekenen met het verleden, en zich op de toekomst te richten. Enkele futuristen trokken vrijwillig ten strijde en sneuvelden. Met het overlijden van Boccioni ('gesneuveld' in 1916 ten gevolge van een val van zijn paard tijdens zijn verlof) kwam er spoedig een einde aan het futurisme. Het lukte niet om de beweging na afloop van de Eerste Wereldoorlog nieuw leven in te blazen, vanwege de nauwe banden die de beweging was aangegaan met het fascisme.

Lees verder

• Moderne schilderkunst: het Duitse expressionisme
• Moderne schilderkunst: pop-art (Engels-Amerikaans)
• Moderne schilderkunst: het abstract expressionisme
• Moderne schilderkunst: het kubisme