Schilders 16e eeuw: Albrecht Dürer (1471-1528)

Albrecht Dürer was een uitstekende tekenaar. Al dertienjarige leeftijd tekende hij een zelfportret. Hij was een van de eerste schilders die geschilderde zelfportretten maakte. Het zelfportret uit 1500, met een afbeelding van de schilder die veel gelijkenis vertoont met afbeeldingen van Christus, is nog steeds onderwerp van discussie. Dürer, die zelf dacht dat hij een door God begenadigde kunstenaar was, was tekenaar, schilder en graveur. Hij vervolmaakte de techniek van het drukken van prenten met behulp van metalen platen. Ook maakte hij veel fraaie tekeningen en waterverfschilderijen van dieren en landschappen. Niet ten onrechte wordt hij beschouwd als een van de belangrijkste ten noorden van de Alpen geboren kunstenaars uit de tijd van de renaissance.

De leertijd van de tekenaar, graveur en schilder Albrecht Dürer

Albrecht Dürer, die beschouwd wordt als de grootste kunstenaar van de noordelijke renaissance, werd in 1471 geboren in Neurenberg. Hij ging in de leer in het atelier van zijn vader, een uit Hongarije afkomstige goudsmid. Zijn vader leerde Dürer de graveertechniek, en bracht hem ook bewondering bij voor de Vlaamse schilders Van Eyck en Van der Weyden. Dúrer voltooide zijn leertijd bij een schilder in zijn geboorteplaats. Die schilder leerde hem ook houtsneden maken. Na afronding van zijn leertijd werkte hij enige tijd in Bazel, waar hij boekillustraties maakte.

Tekenaar en maker van waterverfschilderijen en kopergravures

Albrecht Dúrer was een bijzonder begaafd schilder. Hij was echter grootser en meer op zijn gemak als graveur. Ook was hij een briljant tekenaar en maakte hij prachtige aquarellen.

In het midden van de vijftiende eeuw werden voor het eerst prenten gedrukt met behulp van metalen platen. Dürer heeft deze techniek vervolmaakt. Zijn prent met De heilige Sint Eustachias(1501) die zich toen hij op jacht was bekeerde tot het christendom toen hij een hert zag met een crucifix tussen zijn gewei, is een meesterwerk. De gravure toont subtiele schakeringen van licht en schaduw.

De weergave van de dieren en de planten is subliem: de honden hebben een waakzame, begrijpende blik, polletjes gras ontspruiten aan de aarde, boomstammen zijn in een sprookjesachtige vorm herschapen en een zwerm vogels vliegt rondom de toren op de heuvel. Dürer had, zo blijkt ook uit deze gravure, duidelijk oog voor de schoonheid van de natuur.
Zijn vele tekeningen getuigen van zijn grote werklust. Er zijn meer dan 1700 tekeningen van hem bewaard gebleven, veel meer dan van een vroegere kunstenaar of tijdgenoot van Dürer (met uitzondering van Leonardo da Vinci). Hij nam de natuur rondom hem nauwkeurig waar. Niemand kon dieren zo bedrieglijk realistisch weergeven als Dúrer, zoals onder ander blijkt uit de 'tekening' van deze haas (waterverf, olieverf en inkt op papier) uit 1502.

Albrecht Dürer had een onverzadigbare drang alles te tekenen wat hij zag. Hij legde vaak de schoonheid van de natuur vast, een schoonheid die hij beschouwde als een openbaring Gods. De de schoonheid van het landschap werd door hem vastgelegd met waterverf. Hij maakte waterverfschilderijen van de omgeving van Neurenberg en van het Italiaanse landschap. Tijdens zijn eerste reis naar in Italië in 1495 schilderde hij het door olijfboomgaarden omgeven stadje Arco.

De status van de kunstenaars in de renaissance

In Neurenberg behoorde Dürer, hoewel hij vrienden had in de hoogste kringen, aanvankelijk niet tot de elite. In het begin van de zestiende eeuw waren schilders, net als timmerlui, goudsmeden, kleermakers enzovoorts, handwerkslieden. In Italië stonden de schilders in veel hoger aanzien. In 1507 schreef Dürer aan zijn vriend Wllibald Pirckheim, vlak nadat hij Venetië verliet: [hier bin ich ein Herr, dahein ein Schmarotzer (knoeier). De Italiaanse schilders waren van mening dat ze ontwerpers van kunst waren, en dat de schilderkunst op hetzelfde niveau stond als het werk van de grote dichters en filosofen. Mede dankzij Dürer, die ervan overtuigd was dat de scheppende kracht van de schilder kwam van God, kregen kunstenaars ter noorden van de Alpen in de loop van de zestiende eeuw een hogere status.

De zelfportretten van Dürer

Eerste zelfportret

Begin zestiende eeuw hadden nog maar weinig kunstenaars een zelfportret geschilderd. Dürer tekende al als dertienjarige zijn eerste zelfportret. Het is een vrij grote, precies uitgevoerde zilverstifttekening. Boven het in 1484 gemaakte portret schreef hij later vol trots dat hij hij de tekening in het jaar 1484 met een spiegel naar zichzelf had getekend, toen hij nog een kind was. Hij maakte later nog diverse tekeningen van zichzelf. Bovendien vervaardigde hij drie geschilderde zelfportretten ten halve lijve.
Zelfportret uit 1498
Op het geschilderde zelfportret uit 1498 is Dürer afgebeeld op een wijze die toentertijd in de portretschilderkunst gebruikelijk was. De schilder is afgebeeld in driekwartaanzicht en ten halve lijve. Hij is afgebeeld als een dandyachtige heer, met modieuze haardracht en korte baard. Hert schilderij is voorzien van het jaartal 1498, de naam van de schilder en diens monogram, de in elkaar geschoven letters A en D (in een tijd dat veel schilderijen niet werden gesigneerd). Het in de Duitse volkstaal geschreven Das malt ich nach meiner gestalt / ich war sex und zwenczig jor alt legt de identiteit van de geportretteerde en zijn leeftijd vast.
Zelfportret uit 1500
Het in 1500 geschilderde zelfportret geeft blijk van het zelfbewustzijn van Dürer. Dit zelfportret, met de schilder die een jas met een bontkraag draagt, maakt duidelijk dat hij geen eenvoudig ambachtsman meer was. Hij was getrouwd met de dochter van een rijke koopman en hij had een eigen atelier in Neurenberg. Welgestelde burgers uit Neurenberg en de keurvorst van Saksen bestelden schilderijen bij hem. Bovendien werkte hij voor keizer Maximiliaan en werd hij lid van de Hoge Raad in Neurenberg. De eenvoudige ambachtsman Dürer was een van de meest vooraanstaande burgers van Neurenberg geworden.

Het zelfportret uit 1500 weerspiegelt duidelijk het zelfbewustzijn van de schilder. De schilder wilde klaarblijk duidelijk maken dat hij ook een rol speelde binnen intellectuele kringen in Neurenberg. Het opschrift dat op het schilderij is aangebracht is in het Latijn, geschreven in een lettertype dat ook gebruikt werd in de klassieke oudheid, en dat rond 1500 gebruikt werd door humanistische geleerden. De tekst bevat verwijzingen naar een lofdicht op Albrecht Dürer, geschreven door de Neurenbergse humanist Conrad Celtis. Uit dit alles blijkt dat de schilder van mening was dat hij een rol speelde binnen de humanistische cultuur in Neurenberg. Het jaar 1500, het jaar waarin het portret werd geschilderd, werd door de humanisten beschouwd als het hoopvolle begin van een nieuw tijdperk.

Dürer neemt in dit portret een priesterlijke, strikt frontale houding aan, een houding die in die tijd uitsluitend was voorbehouden aan vorsten en (afbeeldingen van) Christus (hoe Christus moest worden afgebeeld stond vermeld in een aprociefe bron (een boek dat volgens Rome bij de Bijbel hoort), de brief van Lentules uit circa 1300). De schilder heeft in dit portret zijn gelaatstrekken aangepast aan die van Christus. Bovendien lijkt hij met zijn rechterhand een zegenend gebaar te maken, een gebaar dat ook vaak te zien is in afbeeldingen van Christus. Dit zelfportret van Dürer, met lange haren en een korte baard, doet sterk aan geschilderde portretten van Christus denken, zoals onder andere blijkt uit Hoofd van Christus, een in 1493 gemaakte kopie van een schilderij van Jan van Eyck.

Over het waarom van deze manier van afbeelden zijn door kunstkenners verschillende verklaringen gezocht. Heeft hij zich als een devoot volger van Christus willen presenteren, om zo te worden zoals hij en te delen in zijn lijden? Wilde Dürer laten zien dat hij een goddelijk begenadigd kunstenaar was, reden om zich in een naar Christus verwijzende vorm af te beelden? Maakte hij met het Christusachtige portret duidelijk dat de mens geschapen is naar Gods beeld? Een definitief antwoord op de vraag waarom Dürer zich zo heeft afgebeeld kan niet worden gegeven.

Lees verder

• Schilders 15e eeuw: Jheronimus Bosch, paradijs en hel
• Schilders 17e eeuw: het wonderkind Anthonie van Dyck
• Schilders 17e eeuw: De Vlaamse schilder Peter Paul Rubens
• Schilders 16e eeuw: Pieter Bruegel de Oude