Schilders 19e eeuw: Edouard Manet - Le déjeuner sur l'herbe

De impressionist Manet wilde graag geaccepteerd worden door de officiële kunstwereld. Zijn schilderij Le déjeuner sur l'herbe werd in 1863 echter geweigerd door de officiële Salon. Het publiek reageerde geschokt. Het was geen zorgvuldig glad geschilderd tafereel, maar een schetsmatig geschilderd tafereel met grote kleurvlakken en weinig details. Ook het onderwerp, een realistisch geschilderde naakte vrouw tussen twee geklede mannen, schokte het publiek. Het is geen en plein air geschilderde buitenscène, maar een zorgvuldig geconstrueerde in het atelier met modellen gemaakte compositie, met twee klassieke werken als inspiratiebron.

Edouard Manet

Afgewezen door de officiële kunstwereld

De schilder Edouard Manet (1832-1883) was een vaderfiguur voor andere moderne schilders. Zelf werd hij wel de eerste moderne schilder genoemd. Manet wilde geaccepteerd worden in officiële kunstkringen, maar de manier waarop hij omging met kunst zorgde ervoor dat dat nooit gebeurde.

Manet, schilder van het Parijse leven

In de negentiende eeuw werd schilders tijdens hun opleiding, in schildersscholen of academies, geleerd om historische schilderijen te maken van scènes uit de Bijbel of uit de Griekse mythologie. Manet schilderde echter het moderne (soms ruwe) Parijse leven in stations, cafés, operettetheaters en koffiehuizen. Hij had, als zoon van welgestelde ouders, geld genoeg om de plaatsen van vermaak in Parijs te bezoeken. In zijn schildrijen liet hij overigens niet alleen de het plezier en de schoonheid van Parijs zien, maar toonde hij ook de eenzaamheid van mensen in een grote stad.

Schetsmatige schilderstechniek

Ook zijn manier van schilderen was anders dan door de schildersscholen en academies werd voorgeschreven. Manet schilderde niet precies en zorgvuldig, maar schetsmatig, met snelle penseelstreken, gebruik makend van grote kleurvlakken en zinderende kleuren. Zijn schetsmatige schildertechniek deed details vervagen.

Modern beeld van het eigentijdse Parijse nachtleven
In het schilderij Een bar in de Folies Bergère (1881-1882) legde Manet het Parijse nachtleven vast. Zelf een dandy stond hij in de Folies Bergère zij aan zij met arbeiders en prostituees, een vermenging van klassen die gesymboliseerd wordt door de afgebeelde flessen (van bier tot champagne). Dit moderne beeld van het Parijse nachtleven toont de toeschouwer een grote spiegel met een spiegelbeeld van het cabaret. Een onbekende heer met een hoge hoed praat met het meisje achter de bar. De lege starende blik van het andere meisje kan gezien worden als een verwijzing naar de eenzaamheid van het leven in een grote stad, of naar het gevoel van vervreemding dat het moderne levensgevoel kenmerkt.

Het schilderij Le dejeuner sur l'herbe

Het schilderij Le déjeuner sur l'herbe (Picknick op het gras), dat toen nog als titel had Le Bain, veroorzaakte in 1863 een schandaal. Het publiek was gechoqueerd door de manier waarop het geschilderd was. Men was gewend aan (door de Academie voorgeschreven) glad geschilderde taferelen. Het door Manet geschilderde landschap is dun en schetsmatig opgezet. De figuren zijn geschilderd met forse penseelstreken. Het zijn massieve kleurvlakken met weinig schaduw en modellering. Er is sprake van scherpe kleurcontrasten en niet afgewerkte details.

Ook het onderwerp choqueerde het publiek. Manets schilderij, met een naakte vrouw tussen twee mannen, werd vulgair gevonden. Manet schilderde geen klassieke, geïdealiseerde vrouw, zoals in die tijd gebruikelijk was, maar een realistisch uitgebeelde naakte vrouw. Wellicht was de vrouw met het slechte figuur een model dat pauzeerde tussen twee sessies. De slechte reputatie van modellen gaf het tafereel een seksuele lading, wat het publiek een doorn in het oog was.

De voorstelling
Op de voorgrond zitten twee mannen, in stadstenue gekleed, en een naakte vrouw nonchalant in het gras. De man rechts praat met het stel tegenover hem. De naaktheid van de vrouw lijkt de beide mannen niet te storen. De in de richting van de toeschouwer kijkende naakte vrouw maakt dat die bij de voorstelling wordt betrokken.

De restanten van een picknick, een rieten mand met broodjes en vruchten en een veldfles ligt geheel vooraan. Op de achtergrond is nog een vrouw te zien. De vrouw, gekleed in een onderjurk, waadt door het water van een stroompje. Volgens de regels van het perspectief zou ze kleiner moeten zijn. Het even verderop naast haar liggende bootje is veel te klein weergegeven.
Door Manet gebruikte klassieke werken voor Le déjeuner sur l'herbe
Het schilderij lijkt op het eerste gezicht een en plein air geschilderde buitenscène. Manet heeft het schilderij vervaardigd in zijn atelier. Het is een zorgvuldig geconstrueerde compositie, want het schilderij is gebaseerd op twee klassieke werken: een gravure naar een tekening van Rafäel en een schilderij van Titiaan. Hoewel Manet definitief gebroken had met de traditionele manier van schilderen, waren grote kunstenaars uit het verleden een belangrijke inspiratiebron voor hem.

Een van zijn inspiratiebronnen was Concert champêtre (openluchtconcert) van Titiaan uit circa 1508, met een afbeelding van twee klassieke, geïdealiseerde naakte vrouwen in het gezelschap van twee geklede mannen. Manet had het schilderij in het Louvre gezien en er een kopie van gemaakt. Het als leerschool kopiëren van werk van grote meesters was toentertijd een gangbare praktijk.
De compositie van Le déjeuner sur l'herbe ontleende Manet aan een gravure van Marcantonio Raimondi (circa 1470-1527), gemaakt naar een tekening van Rafaël, met als omschrijving Het oordeel van Paris (circa 1520). De links op het gras zittende riviergoden worden in het schilderij van Manet Parijzenaars die een dagje naar buiten zijn getrokken. De overeenkomst tussen beide werken is duidelijk. De figuur uiterst rechts wijst ook naar de twee figuren tegenover hem. Manet verving de palmtak die de riviergod uiterst rechts in zijn hand heeft door een wandelstok. De mannen werden door de schilder voorzien van moderne kleding.

Door Edouard Manet gebruikte modellen

Manet heeft bij het schilderen van het schilderij in zijn atelier gebruik gemaakt van modellen. De twee mannen waren waarschijnlijk Gustave Manet, een broer van de schilder, en de Nederlander Ferdinand Leenhoff (Manet zou in 1863 trouwen met zijn zus, Suzanne Leenhoff). Victorine Morent, een van Manets modellen, was de naakte vrouw temidden van de twee mannen.

Le déjeuner sur l'herbe geweigerd door de Salon in 1863

Het schilderij Le déjeuner sur l'herbe werd in 1863 geweigerd door de jury van de Parijse Salon. In datzelfde jaar gaf de Franse keizer Napoleon III toestemming voor een Salon de Refusés, een tentoonstelling van door de officiële Salon afgewezen werken. Op deze Salon de Refusés hingen drie werken van Manet, waaronder Le déjeuner sur l'herbe. In 1867 was het schilderij te zien op een door Manet georganiseerde 'eigen' tentoonstelling in een speciale houten hut.

De waardering voor Manet en zijn Déjeuner sur l'herbe

Het door Manet geschilderde, realistisch aandoende tafereel, dat veel afkeer en hilariteit veroorzaakte, wordt nu gezien als een van de belangrijkste werken van het realisme. En Edouard Manet wordt, hoewel hij nooit samen met de impressionisten tentoonstelde, gezien als de eerste moderne realistische schilder, die met zijn snelle, schijnbaar zwevende penseelstreek veel invloed had op de impressionistische schilders.

Lees verder

• Schilders 19e eeuw: Impressionist Claude Monet
• Schilders 19e eeuw: impressionist Paul Cézanne
• Schilders 19e eeuw: Impressionist Edgar Degas
• Schilderkunst 19e eeuw: de schilders van het pointillisme