Hiërogliefen: ontstaan, evolutie, ontcijfering en verklaring

Het Egyptisch schrift wordt hiërogliefenschrift genoemd, naar het Grieks woord voor 'heilige symbolen'. In het Middenrijk gebruikten de schrijvers meer dan 750 hiërogliefen, bestaande uit vier soorten. Sommige stonden voor een klank, andere voor combinaties van klanken. Weer andere voor hele woorden of begrippen. De overblijvende hiërogliefen werden ter verduidelijking gebruikt. Een schrijver was een heel belangrijk iemand in het oude Egypte en kreeg dan ook veel aanzien. Wie ontcijferde dit schrift? Hoe maakt men papyrus? Waarom zijn hiërogliefen zo moeilijk te lezen?

Het ontstaan en de evolutie van hiërogliefen

Het Egyptische schrift werd uitgevonden rond 3000 v.Chr., toen de staat ontstond en Opper- en Neder-Egypte werden verenigd.
De naam "hiëroglief" stamt uit het Grieks: hieros betekent heilig en glyphein betekent schrijven. De Egyptenaren zelf noemden die hiërogliefen "godenwoorden". Ze werden vooral bij monumenten gebruikt, om teksten voor de eeuwigheid in steen uit te beitelen. Hoewel het "heilig" was, was het schrift vooral een praktische uitvinding, noodzakelijk voor de organisatie van het rijk.
Om gemakkelijker en sneller te kunnen schrijven vereenvoudigde men na 2900 v. Chr. de hiërogliefen. Dit schrift noemt men het hiëratisch. Hieruit is tegen de 7de voor Christus het demotisch schrift ontstaan.

Hiërogliefen ontcijferd

Om oude geschriften te kunnen lezen, moeten ze eerst ontcijferd worden. Tot ongeveer 200 jaar geleden kon niemand de oud-Egyptische schrifttekens lezen. Tijdens de veldtocht van Napoleon in Egypte in 1798 ontdekten de Fransen bij de stad Rosette een stenen plaat met inscripties. De bovenste rij bestond uit hiërogliefen, de middelste uit demotisch en de onderste uit Grieks schrift. De Griekse inscriptie was de letterlijk vertaling van de twee voorafgaande teksten. Dus wist men vanaf toen dat de hiërogliefen letters of klanken voorstelden. De Fransman Jean Francois Champollion kende Grieks en slaagde erin de naam van farao Ptolemaios te ontcijferen. Hij zette anderen op weg om het Egyptische schrift volledig te ontcijferen.

Papyrus was hun 'papier'

Er werden heel wat hiërogliefen teruggevonden. Zo schreef men op muren, potscherven, stenen, op windsels van mummies, houten sarcofagen en papyrus. Papier waarop wij elke dag schrijven kenden ze niet. Teksten voor dagelijks gebruik schreven de Egyptenaren op papyrusvellen. Van deze overvloedig voorkomende plant uit de Nijldelta maakten ze beschrijfbare papyrusrollen. Maar hoe kan je nu van een plant een soort papier maken?

Stappen om papyrus te veranderen in een schrijfrol

Hiervoor moet men 6 stappen ondernemen. De eerste fase is de stengel van het papyrusriet in lange repen snijden. Daarna worden de repen kruislings op elkaar gelegd op een vlakke steen. Daarover wordt een doek gelegd en de papyrus wordt met een stenen hamer gedurende één tot twee uur plat geslagen om organische stoffen te verwijderen. De repen worden in elkaar versmolten en gelijmd. Het polijsten gebeurt met een ronde steen. De stukken worden tot rollen aan elkaar gekleefd.

Het schrift zorgde voor orde in de maatschappij

Schrijver, een gerespecteerde job!

Schrijvers zorgden voor een keurige administratie van het land. Ze noteerden bijvoorbeeld hoeveel graan de boeren als belastingen moesten afstaan. Zij maakten de lijsten van de offergaven die aan de goden werden gegeven in de tempels. Zij schreven brieven en liefdesgedichtjes voor mensen die niet konden lezen en schrijven.

Het materiaal van een schrijver
Schrijvers zaten meestal in kleermakerszit om te schrijven. Voor het schrijven hield hij de papyrusrol in zijn ene hand terwijl een houten palet de plaats waar hij schreef ondersteunde. Dat palet had ook een ruimte om daarin twee rieten pennen te bewaren. Het ene uiteinde van de rietpennen werd uitgekauwd tot een kwastje waarmee de schrijver de tekens 'schilderde' op de papyrus. Hij had 2 rietstengels. Met de ene schreef hij met rode inkt en met de andere de zwarte inkt. Zwart (op basis van roet), rood (op basis van rode oker) vermengde hij met wat water en zijn inkt was klaar voor gebruik.

Waarom zijn hiërogliefen zo moeilijk te lezen?

Hiërogliefen, een beeldschrift

Hiërogliefen lezen is een beetje puzzelen. Ons schrift is vrij eenvoudig. Met slechts 26 tekens (het alfabet) kunnen we duizenden woorden schrijven. Elk van die tekens stelt een aparte klank voor. Oorspronkelijk was het hiërogliefenschrift een beeldschrift. Dit betekent dat elk teken een woord of een begrip voorstelde.

Beeldschrift en klankschrift
Voor sommige woorden kon je moeilijk een tekening verzinnen vb 'karwei'. Daarom gaat men al vlug met deze beeldtekens ook klanken aanduiden:

• In het Oudegyptisch was de belangrijkste klank in het woord mond de "r".
• Het teken ging nu de medeklinker "r" weergeven.
• Beeld- en klanktekens werden naast elkaar gebruikt. Je weet dus nooit of een teken een klank of een woord (begrip) voorstelt. Het teken van "mond " kon dus zowel de letter "r" als het woord "mond" betekenen.
• Meestal schreven ze alleen de medeklinkers op en lieten ze net als in het Arabisch de klinkers weg. De mondhiëroglief kan daarom niet alleen als "r", maar ook als "ra", "re", "ri", "ro", "ar", "er", "ir" of "or" gelezen worden.
• In het klassiek Egyptisch groeide het aantal tekens aan tot een 800-tal.
• Om wat meer uitleg over het geschrevene te geven, kende men ook nog de zogenaamde verklaringstekens. Deze tekens werden wel geschreven, maar niet gelezen.

De leesrichting
Het lezen wordt ook nog bemoeilijkt doordat woorden en zinnen noch door afstanden, noch door leestekens van elkaar gescheiden werden en de hiërogliefen van links naar rechts en van boven naar beneden geschreven kunnen zijn. Een aanwijzing voor de leesrichting geven de dier- en menshiërogliefen, die altijd naar het begin van het woord kijken.

Lees verder

• De piramiden in Egypte: soorten, evolutie en bouw
• Mummificatie in het Oude Egypte: van lijk tot mummie
• Egypte, goddelijk geschenk van de Nijl
• De gladiatoren tijdens het Romeinse Rijk
• Taboes, bijgeloof en afrodisiaca in het oude Egypte