Schilderkunst 17e eeuw: portretschilderkunst

De portretschilders uit de Gouden Eeuw hebben een buitengewone prestatie geleverd. De kwaliteit, de verscheidenheid en het realisme van hun schilderijen zijn opmerkelijk te noemen. De verscheidenheid aan portretten was groot: individuele portretten, kinderportretten, huwelijksportretten, familieportretten, en andere groepsportretten van onder andere regenten en schutterijen. Van deze grote rijkdom kan in kort bestek helaas maar een klein gedeelte worden getoond.

Portretten voor particuliere woningen en voor overheidsgebouwen

Het portret was in de zeventiende eeuw, naast het landschap, het meest beoefende genre. In de loop der zeventiende eeuw zijn er in de Republiek honderdduizenden portretten geschilderd. Veel portretten gingen helaas verloren. Tienduizenden portretten zijn gelukkig bewaard gebleven. De meeste portretten werden gemaakt in opdracht van particulieren. Leden van het (stads)bestuur, welgestelde burgers en hogere ambtenaren lieten zich, niet zelden met hun naaste familieleden, graag portretteren. Bovendien waren er toen al particulieren die schilderijen kochten van door hen bewonderde personen, zoals geleerden of zeehelden, om er hun woning mee te decoreren. Er werden ook schilderijen vervaardigd voor gebouwen als schuttersdoelen en stedelijke instellingen, als weeshuizen en gilden. Het zijn groepsportretten van schutters of van de bestuurders van een instelling. Portretten van de stadhouder en van zeehelden als Michiel de Ruyter waren bestemd voor stadhuizen en andere overheidsgebouwen als admiraliteitsgebouwen, om de vergaderzaal te verfraaien. De vergaderzaal van en stadhuis zal ongetwijfeld soms verfraaid zijn geweest door een portret van het stadsbestuur. Dergelijke portretten zijn helaas zelden bewaard gebleven. Universiteiten beschikken doorgaans wel over een portrettenreeks van hun bestuurders, die ook nu nog de wanden van de bestuurskamer siert.

Familieportretten

Trots op de familie, de bereikte status en welvaart was waarschijnlijk de belangrijkste reden om een familieportret te laten schilderen. Familieportretten versterkten ongetwijfeld het familiegevoel deel uit te maken van de elite van de Republiek.

Groepsportretten hadden ook nog een andere functie. Ze bleven vaak geruime tijd door overerving in de familie. Zo hielden ze de herinnering aan overleden familieleden in stand. Volgende generaties van welgestelde families lieten zich overigens ook vaak portretteren, omdat er binnen de familie een traditie was ontstaan.

Het meest gebruikelijke familieportret was dat van ouders met hun kinderen. Soms werden ook de grootouders of de ongehuwde broers of zusters afgebeeld. Zelfs inmiddels overleden familieleden kregen soms een plaats op het schilderij. Het schilderij Zelfportret met familieleden (ca. 1635) van Jan Miense Molenaar, een leerling van Frans Hals, toont de schilder (derde van rechts) en zijn familie. De schilder wordt omringd door zijn broers en zussen. De twee kleine kinderen rechts zijn Nicolaes en Lucia. De oudere kinderen links maken muziek. Zijn ouders zijn afgebeeld op de twee grote portretten aan de wand. Ook uit andere familieportretten blijkt dat overledenen niet werden vergeten. Zo werden reeds overleden kinderen niet zelden afgebeeld als engeltjes. Later geboren kinderen (na de vervaardiging van het familieportret) werden vaak alsnog toegevoegd. Het door Jan Mijtens (1614-1670), een Haagse schilder die bekend stond om zijn familieportretten met tegen de achtergrond een fraai landschap, geschilderde Portret van Willem van Kerckhoven en zijn gezin (1652) toont een zeer kinderrijk gezin. De reeds overleden kinderen zijn als engeltjes afgebeeld. Drie jaar later voegde de schilder het jongste kind toe (het staat in de voorstelling tegen de knie van de vader).
Uit archieven blijkt dat welgestelde ouders ook vaak afzonderlijke portretten van al hun kinderen lieten vervaardigen. Die schilderijen raakten door overerving en verkoop verspreid. Bovendien gingen vaak enkele schilderijen verloren. Complete reeksen (alle geportretteerde kinderen uit een familie) kunnen nu zelden worden gereconstrueerd.

De enige bekende (compleet) overgeleverde reeks is die van de Arnhemse lakenkoopman en rentmeester Willem Craevanger. In de jaren 1650 liet hij alle gezinsleden (man, vrouw en acht kinderen) portretteren door de schilder Gerard ter Borch en zijn leerling Caspar Netscher.

Huwelijksportretten

Welgestelde burgers gaven vaak opdracht tot het vervaardigen van huwelijksportretten, ter gelegenheid van hun (recente) huwelijk. Ze werden gebruikt om de woning van jonggehuwden te decoreren. Doorgaans betrof het twee afzonderlijke portretten, als pendant geschilderd. Bij pendant-portretten (twee bij elkaar behorende portretten, doorgaans van dezelfde afmetingen, bedoeld om samen getoond te worden) bevond de vrouw zich, gezien vanuit de geportretteerden, aan de linkerhand van de man. De schilder Frans Hals schilderde omstreeks 1622 een dubbelportret (ook binnen zijn oeuvre uitzonderlijk) van de welgestelde Haarlemse koopman Isaac Massa en de burgemeestersdochter Beatrix van der Laen. Ze hadden het schilderij besteld ter gelegenheid van hun huwelijksvoltrekking. Kenmerkend voor de schilder Frans Hals is dat hij de figuren op zijn portretten lachend weergaf.

Hij was een van de weinige portrettisten die dat deed. Ook op dit huwelijksportret zijn de jonggehuwden lachend weergegeven. Uit kleding en sieraden van de vrouw blijkt dat het een huwelijksportret betreft. Aan haar rechterhand draagt ze een verlovings- en een trouwring. Het door haar gedragen kledingstuk, een vliegerkostuum met schouderwielen, werd uitsluitend door getrouwde vrouwen gedragen. De geïdealiseerde tuin op het schilderij is ongetwijfeld een 'liefdestuin.' Liefde, huwelijk en vruchtbaarheid staan daarin centraal.

Regentstukken

Stedelijke organisaties als gilden, weeshuizen en krankzinnigengestichten hadden een bestuur. De bestuursleden waren afkomstig uit welgestelde families. De bestuurskamers van dergelijke instellingen werden vaak, ter decoratie, voorzien van een groepsportret van de bestuurders (ook wel regenten genoemd).

Zo heeft het door Johannes Verspronck vervaardigde schilderij Regentessen van het Elizabethgasthuis (1641) lange tijd de wanden van de regentenkamer van dit Haarlemse ziekenhuis gesierd. In de regentenkamer hing ook een portret van de mannelijke regenten. Dit portret werd in hetzelfde jaar vervaardigd door Frans Hals.

Schuttersstukken

De leden van een schutterij waren afkomstig uit de welgestelde burgerij. Ze hadden officieel de taak om de stad tegen vijanden te verdedigen. Bij gebrek aan vijanden hadden schutterijen vooral een ceremoniële taak bij feestelijke intochten en hoog bezoek. De Doelen was hun gebouw om te oefenen. In deze Doelen was een grote feestzaal aanwezig. Deze feestzaal werd gedecoreerd met schuttersstukken.

Zo diende Rembrandts beroemde Nachtwacht uit 1642 ter versiering van de feestzaal van de Kloveniersdoelen. Vermeldenswaard is dat schilders van schuttersstukken werden betaald per geportretteerde kop. Rembrandt ontving voor zijn schilderij 1600 gulden (ongeveer 100 gulden per kop).
Een veel gevraagde Amsterdamse portretschilder van schuttersstukken was Bartholomeus van der Helst. Ook hij schilderde een voor de Kloveniersdoelen bestemd schilderij De compagnie van Roelof Bicker (1641). Zijn indrukwekkendste schuttersstuk is ongetwijfeld Schuttersmaaltijd, gehouden op 18 juni 1648 ter viering van het sluiten van de vrede van Münster, 1648 . De afmetingen van dit enorme schilderij zijn 232 X 547 cm. Het schilderij was bestemd voor decoratie van de Voetboog- of Sint-Jorisdoelen in Amsterdam.

Portretten van welgestelde burgers

Er is een nauw verband tussen het grote aantal portretten dat in de zeventiende eeuw werd vervaardigd en de almaar groeiende elite. Met de nieuwe rijkdom groeide het zelfvertrouwen. Het laten maken van een portret werd steeds meer een gewoonte van de welvarende inwoners van de Republiek. Het eigen portret werd gezien als een bevestiging dat men tot de stedelijke elite behoorde (het portret als statussymbool).

Rembrandt was een veelgevraagd portrettist. In 1654 schilderde hij een portret van Jan Six, afkomstig uit een vermogende familie van lakenhandelaars. Hij bezat een uitgebreide kunstcollectie en bibliotheek. Na jarenlang lid van de stadsraad te zijn geweest, werd hij in 1691 benoemd tot burgemeester van Amsterdam. Dit portret is in een veel lossere stijl geschilderd dan zijn portretten uit een eerdere periode.

Opvallend zijn de sprekende kleuren en de losse, schijnbaar nonchalante verfstreken. De gouden stressen van zijn mantel zijn met losse kwaststreken aangebracht. De geportretteerde heeft een informele pose aangenomen. Hij is niet, zoals toentertijd gebruikelijk was voor kooplieden en bestuurders, afgebeeld in stemmig zwart. De rode Franse mantel geeft aan dat hij hier als privé-persoon is geportretteerd.

Zelfportretten

Zelfportretten waren niet voor de handel bedoeld. Ze waren ook niet in opdracht gemaakt. Rembrandt heeft liefst dertig zelfportretten gemaakt, in allerlei houdingen en stijlen. In zijn vroege zelfportretten toont hij zich als een verwaande, zelfbewuste jongeman. Zijn zelfportretten op latere leeftijd tonen hem als een oude man, getekend door het leven. Hij heeft duidelijk niet meer de behoefte om zich beter voor te doen dan hij is. Zijn latere zelfportretten kenmerken zich door een nonchalante schilderstijl. De verf is met brede streken aangebracht. De scherpe belijning van zijn vroegere zelfportretten is nagenoeg verdwenen. Het laatste door hem geschilderde zelfportret uit 1669 is een 'eerlijke' afbeelding van onze beroemdste schilder.

Lees verder

• Schilderkunst 17e eeuw: Portretschilders
• Schilders 17e eeuw: Rembandt van Rijn - portretten
• Schilderkunst 17e eeuw: Stillevens
• Schilderkunst 17e eeuw: landschapsschilderkunst
• Schilderkunst 17e eeuw: Genreschilderkunst