Schilderkunst 17e eeuw: Genreschilderkunst

In de zeventiende eeuw wedijverden schilderijen met taferelen uit het alledaagse leven met landschappen en stillevens om de gunst van het het kunstkopende publiek. De schilderijen waren vaak klein van formaat en zeer gedetailleerd. De realistische taferelen stelden een vertrouwde wereld voor. De genreschilderijen, zoals ze eind achttiende eeuw gingen heten, geven ons ook nu nog de gelegenheid om een kijkje te nemen in het dagelijks leven van mensen in de zeventiende eeuw.

Het begrip genreschilderij

In de schilderkunst betekent genreschilderij een afbeelding van een scène uit het dagelijks leven. Het betreft zowel scènes uit het leven van de gewone man (boeren, ambachtslieden, enzovoorts) als 'voorname' taferelen uit het leven van de gegoede burgerij. In de zeventiende eeuw genoten genretaferelen, naast het portret, het landschap en het stilleven, een grote populariteit.

Genreschilderijen werden vooral gekocht door gezeten burgers. Deze schilderijen waren geschikt om hun woonkamers te verfraaien. Ze gaven de visie van hun bezitters uitstekend weer. Het realisme van deze genreschilderijen was overigens geen doel op zich. Genreschilderijen bevatten, net als stillevens, een morele boodschap. De huiselijke scènes geven blijk van thema's als properheid, zuinigheid, ordelijkheid, liefde en de seksuele moraal. Vele genreschilderijen bevatten toespelingen op seksuele ontsporingen. De getoonde seksuele ontsporingen geven de kijker de mogelijkheid om te mopperen over de zondigheid ervan of om zich te verlustigen met de losbandigheid.

Het begrip genreschilderij werd overigens pas voor het eerst in de achttiende eeuw gebruikt. In de zeventiende eeuw gebruikte men eenvoudigweg een benaming voor een bepaald 'soort' scène. Zo werden afbeeldingen van eet- en drinkpartijen van de 'gewone man' tafereeltjes genoemd, terwijl afbeeldingen van een gezelschap van elegante dames en heren uit de betere kringen, die samen eten, drinken, of musiceren, een gezelschapje of een elegante conversatie werden genoemd. Een afbeelding van een bordeelscène werd een bordeeltje genoemd.

Dit beknopte overzicht doet geen recht aan de grote verscheidenheid van de genreschilderkunst in de zeventiende eeuw. In een kort overzicht kan slechts een beperkt aantal schilderijen met voorstellingen uit het dagelijks leven in de zeventiende eeuw worden getoond. Als een eerste kennismaking met de genreschilderkunst, door kunsthistorici wel de grootste picturale uitvinding uit de zeventiende eeuw genoemd, kan het waarschijnlijk volstaan.

Adriaen van Ostade, Brassende boeren in een herberg (1635) / Bron: Adriaen van Ostade, Wikimedia Commons (Publiek domein)

Boerentafereel

In de 18e eeuw werd het begrip genre toegepast op alle voorstellingen uit het leven. Het begrip genre omvatte dus meer dan taferelen uit het leven van de gegoede burgerij. Ook schilders van ruwe scènes met boeren en landlopers werden voortaan gerekend tot de genreschilders.

In de zestiende eeuw schilderde Pieter Breugel de Oude voorstellingen van feestvierende, lachende en dronken boeren. Adriaen van Ostade (1610-1685) was een directe navolger van Breugel. Hij schilderde zijn hele leven boerengezelschappen. De schilder toonde een onopgesmukte (niet mooier gemaakte) weergave van het ruwe boerenleven. Vaak was er bij zijn taferelen in de herberg sprake van dronkenschap, vrolijkheid en vechtpartijen.

Frans van Mieris, Herbergscène (1658-1659). / Bron: Frans van Mieris (I), Wikimedia Commons (Publiek domein)

Het bordeeltje

Bordeeltjes waren in de zeventiende eeuw een populair genre. Bekende schilders uit de zeventiende eeuw, als Rembrandt, Jan Steen en Gerard Terborch, hebben bordeeltjes geschilderd. Ze zijn niet altijd duidelijk van herbergtaferelen te onderscheiden. Vrouwelijke bedienden in herbergen gingen in de zeventiende eeuw vaak genoeg in op de erotische wensen van hun gasten, om zo hun karige loon aan te vullen.

De Leidse fijnschilder Frans van Mieris (1635-1681) schilderde deze typische bordeelscène. Een meisje schenkt wijn in voor een soldaat. Uit allerlei details, zoals het open keurslijfje van het meisje, haar ondeugende blik, de luit aan de muur en de twee parende honden op de achtergrond, blijkt dat dit een bordeelscène is.Toch is dit geen gewaagde of uitdagende voorstelling. Dat komt omdat het zo verfijnd geschilderd is. Leidse fijnschilders stonden bekend om hun schitterende stofuitdrukking. Daardoor krijgt zelfs deze voorstelling nog iets deftigs.

Feestdagen

Jan Steen (1626-1679) schilderde chaotische huishoudens, komische taferelen en feesten in familiekring. Zo schilderde hij onder andere het driekoningenfeest, Pasen en het sinterklaasfeest. Zijn schilderijen van vaak rommelige huiselijke taferelen hebben hem populair gemaakt. We spreken ook nu nog van 'een huishouden van Jan Steen'.

Jan Steen, Sint-Nicolaasfeest (1663-1665) / Bron: Jan Steen (1625 1626?1679), Wikimedia Commons (Publiek domein)

In dit traditionele tafereel beeldt Jan Steen een gezin uit dat in een Hollandse huiskamer het sinterklaasfeest viert. Ook in de zeventiende eeuw was het de gewoonte om elkaar en vooral de kinderen cadeautjes te geven, mits de kinderen zich goed hadden gedragen. Het meisje heeft een pop en een emmer vol snoep gekregen. De oudste jongen huilt, want uit zijn schoen steken de sprieten van een roe (bedoeld om stoute kinderen te straffen). Zijn broertje wijst vol leedvermaak naar hem. Door een jongen wordt gewezen naar de schoorsteen. Daar zijn alle goede gaven vandaan gekomen. Het jongetje naast hem zingt een liedje, om de Sint te bedanken Op de voorgrond is snoepgoed uitgestald, zoals speculaaspoppen en appeltjes van oranje.

Interieurs

Pieter de Hoogh (1629-1684) schilderde voornamelijk figuren (vaak vrouwen) in een interieur of op een binnenplaats. We kunnen een kijkje nemen in het dagelijks leven van de welgestelde burgerij in de Gouden Eeuw. Zijn interieurs weerspiegelen de typische Hollandse deugden: netheid, orde, huiselijkheid, burgerlijkheid en moederschap.

Pieter de Hooch, Vrouw en kind in interieur (1658) / Bron: Pieter de Hooch (1629?na 1684), Wikimedia Commons (Publiek domein)

Het schilderij Vrouw en kind in interieur (1658) is te herkennen als een schilderij van Pieter de Hooch. Kenmerkend voor de schilderijen van Pieter de Hooch zijn de prachtig weergegeven reflecties van zonlicht op de tegelvloeren van zijn binnenhuizen en de doorkijkjes naar achterliggende vertrekken, die zorgen voor een aanmerkelijke dieptewerking. In een zonovergoten interieur geeft De Hooch in dit schilderij twee personen (moeder en kind) weer, die bezig zijn met een huishoudelijke klus. De geometrische complexe ruimte waarin vrouw en kind zich bevinden is realistisch weergegeven. De schilder speelt met licht en schaduw. Het zonlicht valt naar binnen door twee ramen.. Dit interieur, met zijn fraaie lichtinval en kleurenrijkdom, straalt rust en frisheid uit. Dit huishouden is klaarblijkelijk goed georganiseerd.

Galante gezelschappen

In de zeventiende eeuw werden galante gezelschappen geschilderd. De afgebeelde figuren zijn afkomstig uit de betere kringen. De chic geklede figuren (vaak jonge mensen) bevinden zich in een te kleine ruimte. De handeling is beperkt. Er wordt gedronken, gegeten, gerookt en gepraat. In de zeventiende eeuw werden deze schilderijen beschouwd als (milde) kritiek op de losbandige jeugd. Hun gedrag werd niet afgekeurd, maar ironisch becommentarieerd.

Willem Buytewech, Vrolijk gezelschap (1617-1620) / Bron: Willem Pieterszoon Buytewech, Wikimedia Commons (Publiek domein)

De jonggestorven Rotterdamse schilder Willem Buytewech (1592-1624) is, samen met Dirck Hals (1591-1656), belangrijk geweest voor de introductie van galante gezelschappen. Zijn schilderij Vrolijk gezelschap (1617-1620) toont ons goed geklede, vrolijke en drinkende jonge mensen in een gelagkamer. De waard verzoekt waarschijnlijk om de rekening. Deze vrolijke voorstelling bevat ook een serieuze boodschap. De verwelkte bloemen, het wegdragen van het couvert en het vragen van de waard naar de rekening, verwijst naar de dag van de 'afrekening' (dus naar de vergankelijkheid van het leven).

Dirck Hals, Buitenpartij (1627) / Bron: Dirck Hals, Wikimedia Commons (Publiek domein)

Galante gezelschappen werden niet alleen in een herberg gesitueerd. Jonge mensen kunnen zich immers ook elders vermaken. Op het schilderij De buitenpartij (1627) van Dirck Hals (1591-1656) met elegant geklede jonge mensen, vindt het feest in de buitenlucht plaats. Ook in deze vrolijke voorstelling zit een serieuze boodschap verborgen. De aap aan de ketting verwijst naar de zondige mens, die zich door zijn lage lusten laat leiden.

De brief

Brieven schrijven was in de Nederlandse genreschilderkunst in de Gouden Eeuw een geliefd motief. De brief was het communicatiemiddel van welgestelde burgers. Ook toen kon men al voorbeeldboeken kopen met stijladviezen en voorbeeldzinnen. Het ontvangen, schrijven en lezen van brieven wordt in de genreschilderkunst vaak met de liefde in verband gebracht.

Gerard Terborch, De brief (1660) / Bron: Gerard ter Borch (1617 - 1681), Wikimedia Commons (Publiek domein)

De fijnschilder Gerard Terborch (1617-1681) wordt beschouwd als een belangrijk genreschilder. Zijn internationale faam werd al tijdens zijn leven gevestigd. Hij wist als geen ander de zachte glans van zijde, fluweel en satijn weer te geven. Met oog voor detail schilderde hij de elegante interieurs van de betere burgerlijke kringen. Het schilderij De brief (1660) geeft blijk van de zorg die de schilder besteedde aan alle details. Een elegant geklede vrouw leest een brief voor. Ze trekt alle aandacht naar zich toe. De bediende, die eigenlijk de tafel moet afruimen, luistert met open mond. Ze wil kennelijk geen woord missen. De aan tafel zittende dame is, afgaande op de schrijfspullen die voor haar liggen, wellicht de schrijfster van de brief. Ze hoort nu de inhoud ervan. Is het wellicht een antwoord op de brief van haar minnaar?

De muziek

Ook de muziek was in de genreschilderkunst een geliefd motief. Op schilderijen uit de zeventiende eeuw zien we huiselijke taferelen met musicerende mensen. Muziek werd in verband gebracht met de liefde. Volgens de traditie hadden muziekuitvoeringen te maken met hofmakerij.

Gabriël Metsu, Musicerend gezelschap (1659)

De fijnschilder Gabriël Metsu stond, net als zijn tijdgenoot Gerard Terborch, bekend om zijn virtuoze weergave van stoffen. Hij schilderde galante scènes uit het rijke burgermilieu tijdens de tweede helft van de zeventiende eeuw. Op het schilderij Musicerend gezelschap (1659) heerst een vrolijke chaos. Boeken slingeren op de grond. De mensen houden hun instrumenten nonchalant vast. Hun elegante kleding en de wijn die door de dienstmeid wordt gebracht, maakt duidelijk dat het een scène uit leven van het rijke burgermilieu betreft. De luitspelende jongedame reikt de man achter haar een muziekblad aan. Haar verleidelijke blik doet vermoeden dat er ook liefde in het spel is.

De bleekzuchtige dame, Samuel van Hoogstraten, circa 1660-1670) / Bron: Samuel Dirksz van Hoogstraten, Wikimedia Commons (Publiek domein)

Doktersbezoek

In de zeventiende eeuw werden verschillende schilderijen vervaardigd over het bezoek van een dokter. De artsenopleiding stond In de zeventiende eeuw nog in de kinderschoenen. Toekomstige artsen leerden over de anatomie van het menselijk lichaam en over het bereiden van medicijnen.

Op dit schilderij van Samuel van Hoogstraten is de dokter gekleed in een ouderwets kostuum, wat hem voor de mensen uit de zeventiende eeuw herkenbaar maakte als een schertsfiguur, een kwakzalver. Hij werd ook wel 'piskijker' genoemd, omdat hij door het kijken naar de urine meende te kunnen vaststellen of een vrouw zwanger was. Waarschijnlijk is de vrouw, die lusteloos in haar stoel hangt, dus niet ziek, maar hoogstwaarschijnlijk zwanger. De vrouw houdt de vingers en de handen in elkaar gesloten, een gebaar dat in verband werd gebracht met zwangerschap. De kat, met een muis tussen zijn poten, is een symbool van wellust. De man en de vrouw zijn kennelijk ook in de 'kluwen van de wellust' terechtgekomen.

Gerard Dou, Jonge vrouw aan kaptafel (1667) / Bron: Gerrit Dou, Wikimedia Commons (Publiek domein)

Een bedrieglijk echte weergave van rijke interieurs

Er waren in de zeventiende eeuw kopers die op zoek waren naar een bedrieglijk echte weergave van de werkelijkheid. De fijnschilder Gerad Dou schilderden soms dagen om de illusie van een bezemsteel te realiseren. Hij wordt beschouwd als de voorman van de Leidse fijnschilders. De fijnschilders Frans van Mieris en Gabriël Metsu waren bij hem in de leer geweest. Dou was in zijn tijd een gewaardeerde en goedbetaalde schilder.

Gerard Dou schiep in zijn schilderijen een werkelijkheidsillusie. Ook in dit schilderij geeft hij alle voorwerpen zo realistisch mogelijk weer. Kijk maar naar de zilveren lampetkan, de spiegel en de wijnkoeler op de voorgrond. Het schitterende Perzische tafelkleed, de met zijde beklede stoel en het goudbehang worden verbluffend realistisch weergegeven. Ook de satijnen jurk en het glanzend met bont gevoerde jasje lijken net echt. Dit schilderij heeft een moraliserend inhoud. De vrouw die zich mooi maakt achter de spiegel verwijst naar ijdele schijn en vergankelijkheid.