Nederland 80 jaar in oorlog: 1568-1648

De 80-jarige oorlog (1568-1648) duurde niet echt 80 jaar: van 1609-1621 was er een wapenstilstand (na dat zogenaamde 12-jarig bestand werd de oorlog ‘gewoon’ weer hervat). Het is een oorlog van essentieel belang voor Nederland geweest: toen vormden de zeven landjes – de zeven Verenigde Nederlanden – een verband waaruit begin 19e eeuw het huidige Nederland ontstond. Het was een onafhankelijkheidsoorlog, een vrijheidsstrijd, tegen wat toen een wereldmacht was: Spanje. Het was een strijd, in eerste instantie onder leiding van Prins Willem van Oranje, om wereldlijke macht, maar ook om de vrijheid van godsdienst (eigenlijk met name de gereformeerde godsdienst).

Inhoud

• 1568
• Den Briel en meer
• Steden geplunderd. Van Alkmaar begint de victorie
• Pacificatie van Gent
• Unie van Atrecht en Unie van Utrecht
• De periode 1580-‘83
• Willem van Oranje vermoord
• Keerpunt voor de Republiek
• Twaalf jarig Bestand (1609-1621)
• De jaren na het bestand (tot 1648)
• Vrede van Münster, 1648

1568

De 80-jarige oorlog begon met de slag bij Heiligerlee (Oost-Groningen). Deze werd gewonnen door Lodewijk van Nassau, broer van Prins Willem van Oranje-Nassau,. Het was geen overwinning die met veel vreugde gepaard ging: broer Adolf van Nassau sneuvelde in die slag, de Spaanse landvoogd over de Nederlanden Alva versloeg later alsnog het leger van Lodewijk bij het Duitse Jengum. Bovendien mislukte de hoofdaanval op de Nederlanden onder leiding van Willem van Oranje zelf, in Brabant, door geldgebrek (de legers bestonden in die tijd voornamelijk uit huursoldaten). Ook bleef de verwachte volksopstand uit. De Prins moest zijn leger afdanken en geruïneerd trok hij zich terug.

Den Briel en meer

Alva leek oppermachtig, echter hij beheerste de zee niet. Het waren dan ook de zogenaamde watergeuzen (opstandelingen die ter zee vochten voor Spaans-vrije Nederlanden) die in 1572 wel succesvol waren: zij veroverden op 1 april 1572 Den Briel. Een maand later sloot Enkhuizen zich aan bij de opstand, later volgden de meeste steden in Holland en Zeeland. Onder meer Middelburg, Goes en Amsterdam bleven voorlopig trouw aan het Spaanse gezag. Hierbij dient aangetekend te worden dat een omwenteling nogal eens het leven kostte van de nodige katholieken, zeer tegen de zin van Willem van Oranje.

Statenvergadering komt bijeen

De prins van Oranje ondernam een nieuwe poging de Nederlanden binnen te vallen (in Brabant), dit in samenwerking met zijn Franse geloofsgenoot admiraal Caspard de Coligny. Alva was nu gedwongen zijn leger naar het zuiden te sturen waardoor de opstandelingen boven de grote rivieren de kans waarnamen om in meerdere steden de macht te grijpen. Er kwam nu een statenvergadering van opstandelingen in Dordrecht bijeen die Willem van Oranje nu als hun stadhouder aanstelden in plaats van de stadhouder in Spaanse dienst, de graaf van Bossu.

Steden geplunderd. Van Alkmaar begint de victorie

Door geldnood was Alva in het najaar van 1572 gedwongen de soldaten vrij te laten plunderen, 'opdat de oorlog zichzelf zou voeden’. Als eerste viel de stad Mechelen ten prooi aan een hevige plundering. Alva’s zoon Don Frederik heroverde alle steden van Gelderland en Overijssel, waarbij met name in Zutphen gruwelijk werd huisgehouden. Naarden werd geplunderd en de inwoners uitgemoord. Na een beleg van zeven maanden viel ook Haarlem. Maar Alkmaar hield stand; de vijand verdween voorgoed uit het Noorderkwartier.

Middelburg veroverd; Leiden ontzet

Alva’s harde optreden was geen succes geworden en hij vertrok weer naar Spanje. Hij werd opgevolgd door de meer gematigde Don Luis de Requesens in de periode 1573-’76. In 1574 veroverden de geuzen Middelburg. Ondertussen werd ook Leiden belegerd door de Spanjaarden (of in ieder geval, door troepen in dienst van de Spaanse koning Filips II). Maar ook Leiden hield stand.

Pacificatie van Gent

Requesens stierf in 1576 en de Spaanse troepen ontvingen geen betaling. Nu brak er onder hen muiterij uit. De muiters kozen eigen aanvoerders en vielen het rijke Antwerpen aan: de Spaanse furie. Op initiatief van Willem van Oranje kwam nu de zogenaamde Pacificatie van Gent tot stand waarbij de Nederlandse gewesten besloten dat ze samen zouden werken om de Spaans troepen te verdrijven en dat de ketterplakkaten (gericht tegen de aanhangers van de Reformatie) geschorst zouden worden.

Unie van Atrecht en Unie van Utrecht

De samenwerking tussen protestant en katholiek zoals die er nog was bij de Pacificatie van Gent was geen lang leven beschoren. Op initiatief van de nieuwe Spaanse landvoogd Alexander Farnese, hertog van Parma (1578-1592) werd door zuidelijke gewesten in 1579 de Unie van Atrecht gesloten. Tegelijk werd in het Noordelijke Nederlanden inclusief Zeeland en enkelen steden in Brabant en Vlaanderen de Unie van Utrecht gesloten op initiatief van Jan de Oude (de oudste broer van Willem van Oranje).

De periode 1580-‘83

Parma trad met succes op. In het noorden kwamen Groningen, Drenthe en Overijssel weer aan Spaanse kant. Nadat Pilips II de ban over Willem van Oranje had uitgesproken werd deze door de Staten Generaal, die in Den Haag vergaderden, afgezworen. Met die afzwering (1581) hadden de Nederlanden geen vorst meer en, ook om Franse steun te verwerven, werd de Franse prins Frans van Alençon (Anjou) als zodanig aangesteld. Maar omdat deze weinig presteerde (Parma bleef opdringen) en Franse soldaten in 1583 ook nog eens Antwerpen gingen, bezetten had Anjou zich onmogelijk gemaakt en hij vertrok weer naar Frankrijk waar hij het jaar daarop overleed.

Willem van Oranje vermoord

. De Nederlanden worden uiteindelijk een Republiek
De slechte ervaringen met buitenlandse soevereinen deed Holland besluiten de soevereiniteit aan Willem van Oranje aan te bieden – zij het onder zulke voorwaarden dat de regenten de touwtjes zelf in handen hielden. Veel plezier heeft Willem niet beleefd aan zijn hoge positie: op 19 juli 1084 schoot de huurmoordenaar Balthasar Gérard hem in Delft dood. Toen In ’85 ook nog eens Antwerpen in Spaanse handen kwam werd de situatie voor de opstand wel heel penibel. Weer zochten de Staten-Generaal hulp in het buitenland.

Republiek

Engeland was tot die hulp bereid en koningin Elisabeth zond de graaf van Leicester met 6000 man hulptroepen. Maar ook zijn optreden liep op een mislukking uit. Nu besloten de Staten-Generaal de hoogste macht zelf maar in handen te nemen (‘zonder eminent hoofd’): zo ontstond de Republiek der Verenigde Nederlanden (1587) – zonder dat men zichzelf ooit ‘republiek’ heeft genoemd; het was een bond van uiteindelijk zeven landjes oftewel ‘provinciën’ (Groningen - Stad en Lande - trad in 1595 als laatste toe).

Keerpunt voor de Republiek

De Republiek stond er niet best voor bij haar ontstaan. Er was veel tweestrijd, de financiën waren uitgeput en Parma leek oppermachtig. Het is vooral te danken aan het krachtige optreden van het drietal prins Maurits (zoon van Willem van Oranje en tevens diens opvolger als stadhouder), de Friese stadhouder Willem Lodewijk en de Hollandse raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt dat de situatie toch nog ten goede keerde. Ook speelde daarbij een belangrijke rol dat in 1588 de 'Armada’ verging - de grote Spaanse vloot die door koning Filips II erop uit was gestuurd om zowel Engeland als de Nederlanden te veroveren.

De Republiek slaat terug

Maurits en Willem reorganiseerden het leger. Het werd een relatief klein maar goed geoefend en uitgerust leger, en goed betaald. Dat had succes: in de jaren 1590-1594 veroverde Maurits Breda, Zutphen, Deventer, Nijmegen en Geertruidenberg. En in 1594 In het noorden vielen achtereenvolgens Zoutkamp, Steenwijk, Coevorden en de stad Groningen. Willem Lodewijk werd nu stadhouder van de drie noordelijke provincies. Johan van Oldenbarneveld behaalde een succes op het gebied der diplomatie: het lukte hem een driebond tot stand te brengen waarvan de Republiek, Frankrijk en Engeland deel uitmaakten. In de jaren 1597-’98 konden ook Twente en de Achterhoek bij bevrijd gebied gevoegd worden. De wellicht beroemdste slag vond enige jaren later plaats: in 1600 overwon Maurits de Spanjaarden bij Nieuwpoort.

Twaalf jarig Bestand (1609-1621)

Beide partijen waren het oorlogvoeren moe en men kwam een bestand overeen dat twaalf jaar zou duren: 1609-1621. En juist toen de wapens op het slagveld werden neergelegd, ontstond er in de Nederlanden een godsdienstige strijd: die tussen Gomaristen (volgelingen van de professor in de theologie Gomarus; ook wel de ‘preciesen’ genoemd, de orthodoxe volgelingen van Calvijns leer) en de Arminianen (volgelingen van professor in de theologie Arminius; ook wel ‘rekkelijken’ genoemd; meer vrijzinnig zouden we tegenwoordig zeggen). De laatsten hadden alleen in Holland de meerderheid. Daar dienden zij bij de Staten een 'remonstrantie' (vertoog) in; zo ontstonden de partijnamen 'remonstranten' en 'contra-remonstanten'. Maurits paste wat zijn opvattingen betreft eigenlijk het beste bij de remonstanten, maar politieke overwegingen deden hem besluiten zich bij de contra-remonstranten aan te sluiten. Nu kwamen Maurits en Van Oldenbarnevelt tegenover elkaar te staan. Dat liep erop uit dat de laatste werd gevangen gezet en op 13 mei 1619 werd onthoofd voor de Ridderzaal in Den Haag.

Statenbijbel

Van grote betekenis is in de jaren 1618-’19 de nationale synode van de kerken in Dordrecht geweest. Daar werd de leer van de remonstranten veroordeeld en die van de orthodoxie 'de gomaristen' de contra-remonstranten tot de heersende verklaard. Ook werd besloten tot vertaling van de bijbel uit de oorspronkelijke talen in het Nederlands (de Statenvertaling). Deze Statenbijbel is van belang geweest voor de ontwikkeling van het Nederlands en wordt tot op de dag van vandaag gebruikt, met name door orthodox –gereformeerde gelovigen en dito kerkgenootschappen. Wel is er in 2010 in de Grote Kerk in Dordrecht een Herziene Statenvertaling officieel gepresenteerd.

De jaren na het bestand (tot 1648)

De eerste jaren na het Bestand verliepen niet echt goed voor Maurits: de Spaanse veldheer Spinola behaalde een aantal overwinningen. De situatie verbeterde onder Prins Frederik Hendrik die hem in 1625 opvolgde (deze was geboren uit het huwelijk van Willem van Oranje met Louise de Coligny; leefde van 1584-1647 en was stadhouder van Holland, Zeeland, Utrecht en Overijssel en kapitein-generaal en kapitein-admiraal van de Republiek). In deze tijd was Ernst Casimir stadhouder in Friesland, Groningen en Drenthe. Frederik-Hendrik was een bekwaam politicus en een succesvol militair – aan dat laatste dankte hij de bijnaam ‘de stedendwinger’. Het was ook in die tijd dat Brabant en (delen van) Limburg bij de Republiek gevoegd werden. Wel namen ze een aparte positie in: ze kwamen onder het gezag van de Staten-Generaal en onder bestuur van de Raad van Sate. Dat was trouwens ook het geval met Zeeuws-Vlaanderen.

Ter zee was de Republiek, zowel wat betreft handel als marine, nog altijd een factor van groot internationaal belang.

Vrede van Münster, 1648

In 1635 sloot de Republiek een verbond met Frankrijk gericht tegen Spanje. Het idee was dat Frankrijk Wallonië zou verwerven en de Republiek Vlaanderen. Maar er kwam niet veel van terecht. Het machtige Amsterdam had geen behoefte aan concurrentie van Antwerpen. En over het algemeen had in de Republiek de gedachte post gevat dat een verzwakt Spanje verkieslijker was als buurman aan de zuidgrens dan een sterk Frankrijk.

De roep om vrede werd steeds sterker gehoord, zowel in de Republiek als in Spanje en zeker ook in de zuidelijke Nederlanden. Frederik Hendrik was tegen, maar hij overleed in 1647 en zo kregen de Staten van Holland die ter wille van de handel vrede wensten hun zin en werd in 1648 in Münster met Spanje vrede gesloten. In wezen was het een onderdeel van de Westfaalse vrede die dat jaar gesloten werd en een einde maakte aan de 30-jarige oorlog die voornamelijk in het huidige Duitsland woedde; daarbij werden de Nederlanden officieel losgemaakt van het ‘Heilige Roomse Rijk van de Duitse natie’ dat bestaan heeft van 962 na Christus tot 1806 toen Napoleon er een eind aan maakte en de laatste keizer de kroon neerlegde. Zo was de Republiek in 1648 een echte soevereine staat geworden.

Lees verder

• Calvijn en de opstand in de Nederlanden in de 16e eeuw
• De Gouden Eeuw van de Republiek der Verenigde Nederlanden
• De stadhouders van Noord-Nederland (1572-1795)
• De vrouwen van Willem van Oranje
• Het ontstaan van Nederland als staatkundige eenheid