1848 - Het jaar van de grondwetsherziening

Lezers van het Historisch Nieuwsblad kozen in 2008 de grondwetsherziening in het jaar 1848 als het mooiste historische moment uit de Nederlandse geschiedenis. Daarbij kan de vraag gesteld worden, hoe belangrijk was die grondwetsherziening eigenlijk in het jaar 1848, dat wil zeggen, voor de mensen tóén. En voor welke mensen precies? Waren er misschien andere zaken die toen speelden die meer impact hadden? Ja, voor ‘de gewone man’ bijvoorbeeld de slechte sociaal-economische omstandigheden.

De impact van ‘de grote politiek'

Zoals van elk jaar kunnen er ook van 1848, ja zelfs per maand van dat jaar, diverse gebeurtenissen genoemd worden die in meer of mindere mate van belang zijn; zowel nationaal als internationaal. Sla de geschiedenisboeken er maar op na. Dan blijkt wél dat daar vooral de politieke gebeurtenissen aan de orde komen, gebeurtenissen die aan ‘de gewone man’ (de overgrote meerderheid van het volk) voorbij gingen, in die zin dat die gebeurtenissen meestal geen tot weinig dírect effect hadden op het dagelijks leven van de ‘gewone man’. Natuurlijk konden die gebeurtenissen uiteindelijk wel gevolgen hebben voor hem hebben – te denken valt bijvoorbeeld aan oorlog: meestal het gevolg van ‘de grote politiek’ en waarvan de gevolgen juist de gewone man hard kunnen treffen

In en rond 1848: slechte tijden

Wat betreft het jaar 1848 kan geconstateerd worden dat er in die tijd ziektes onder het vee heersten waarvan met name de longziektes gevreesd waren. Ook de runderpest vormde nog steeds, ondanks de inentingsmogelijkheden die sinds 1774 bestonden, een ernstige bedreiging voor het vee en daarmee voor het bestaan van de boer.

Bovendien had men in die jaren te lijden van ziektes onder de gewassen, met name de gevreesde aardappelziekte. En juist in die jaren stak een nieuwe besmettelijke ziekte de kop op die vele slachtoffers onder de bevolking eiste: de cholera. Daarbij was er, in ’t algemeen, neergang in de economie en door de slechte oogsten een sterke stijging van de voedselprijzen met als gevolg honger in met name de steden, maar ook in bijvoorbeeld de Bommelerwaard en in Limburg. Dat bracht weer de nodige onrust en opstandigheid teweeg onder het volk; hier en daar braken hongeroproeren uit. Onder meer in de stad Groningen, waar doden vielen toen er vanwege de voedselschaarste rellen uitbraken. Kortom, het waren slechte tijden zo rond 1848.

Aardappelziekte

Berucht was de ziekte onder de aardappels in de periode 1845-1848. Voor menige Europeaan aanleiding om te proberen elders een nieuw bestaan op te bouwen– we denken dan natuurlijk direct aan de emigratie van grote aantallen Ieren naar Amerika. Maar niet alleen in Ierland bracht de aardappelziekte (phytophtora) ellende. Dat was ook elders in West-Europa het geval, ook in Nederland.

Meer ellende in de landbouw

Bovendien heerste er in die jaren een muizenplaag die de groei van het gras en daarmee de welstand van de veestapel en de
melkproductie belemmerde. Maar niet alleen de weilanden, ook de akkers met graan (met name tarwe) hadden ervan te lijden.
Daarnaast werd de roggeoogst aangetast door roest. Tot overmaat van ramp was de winter van 1846-’47 extreem koud en langdurig. Dat op zich had al een zeer nadelige uitwerking op de voedselvoorraden, ook nog in 1848.

Dus er was veel ellende in die tijd en derhalve veel maatschappelijke onrust in heel Europa. Geen wonder dat 1848 het jaar was van revoluties, onder andere in Parijs en Duitse vorstendommen. Het jaar ook van het Communistisch Manifest van Karl Marx en Friedrich Engels. Koning Willem II begreep dat hij tegemoet moest komen aan de eisen van het volk, om revolutie ook in Nederland te voorkomen. Dus stelde hij zich welwillend op jegens de liberale hervormingen van het staatsbestel die Thorbecke en zijn politieke vrienden aan hem voorlegden. Zo werd de liberale grondwetsherziening zonder veel problemen door hem geaccepteerd.

Impact van de grondwetsherziening van 1848

De gewone man

Voor alle duidelijkheid: onder ‘de gewone man’ in Nederland in de eerste helft van de 19e eeuw, verstaan we, in navolging van Brugmans – zie zijn boek ’De arbeidende klasse in Nederland’- de leden van de brede onderlaag van de bevolking, het ’lagere volk’, ‘de mindere man’, allen die niet behoorden tot de kleine bovenlaag van gegoeden en aanzienlijken. Let wel, deze niet-welgestelden, ja, hen die we nu tot de armen rekenen, vormden rond 1850 de overgrote meerderheid in ons land! Te meer ook omdat in die tijd de zogenaamde middenstand nagenoeg ontbrak. Zo ook de traditionele arbeidersklasse – in Nederland immers zou de industriële revolutie, die de bedoelde arbeidersklasse voortbracht, pas aan het eind van de eeuw plaatsvinden.

De grondwetsherziening van 1848 – dat is de liberale grondwetsherziening van Thorbecke in dat jaar – kan gezien worden als onderdeel van de ‘grote (binnenlandse) politiek'. Maar welk effect had die herziening op ‘de gewone man’ in 1848 en de direct daarop volgende jaren?

De grondwetsherziening van 1848

Beperkt tot de onderdelen van de grondwet die in verband met ons onderwerp relevant zijn, komen dan aan bod:

• Rechtstreekse verkiezingen van de volksvertegenwoordigers. Mooi, maar het kiesrecht, dat met de herziening was uitgebreid, was toen toch nog beperkt tot slechts 73.000 van de 3 miljoen inwoners die ons land telde.
• Vrijheid van drukpers. Het zou nog tot 1869 duren voor het dagbladzegel, dat de bladen onbereikbaar duur maakte voor ‘de gewone man’, werd afgeschaft
• Vrijheid van godsdienst. Als we de geschiedenis van de Afscheiding van 1834 bekijken dan kunnen we concluderen dat dit een van weinige grondwetswijzigingen was die ook op de gewone man direct effect hadden: van de omstandigheid dat men in Nederland nu zonder problemen de bijeenkomsten van welke geloofsrichting dan ook kon bijwonen, profiteerde iedereen, ongeacht de maatschappelijke klasse, rang of stand waartoe men behoorde. Ook van het recht op vereniging en vergadering kan dat gesteld worden.
• Vrijheid van onderwijs. Er was nu, wettelijk gezien, wel vrijheid, maar er moest nog een complete schoolstrijd worden uitgevochten voor, in 1917, gelijkberechtiging voor openbaar en bijzonder onderwijs tot stand kwam.

Daarmee is de conclusie gerechtvaardigd dat de impact van grondwetsherziening voor ‘de gewone man’, zeker in 1848 en ook in de eerste decennia daarna, gering was.

Lees verder

• De godsdienstvrijheid in de Nederlandse Grondwet
• Het koningschap in Nederland, 1815-1848
• De Oranjes en de vrijmetselarij in de 19e eeuw
• Koningin Wilhelmina - regeerperiode 1898-1918
• Abraham Kuyper als politicus, 1874-1920