Emma, Koningin der Nederlanden

Adelheid Emma Wilhelmina Theresia (1858-1934), geboren Prinses von Waldeck-Pyrmont, werd door haar huwelijk met Koning Willem III (1817-1890) op 7 januari 1879 koningin der Nederlanden. Blijkbaar was in die tijd een 20-jarige vrouw bereid in het huwelijk te treden met een meer dan 40 jaar oudere man. Die man was weliswaar koning maar had eveneens een dubieuze reputatie…

Inhoud

• Prinses von Waldeck-Pyrmont
• Opvoeding en vorming
• Koning Willem III verschijnt ten tonele
• Huwelijk
• Emma als koningin-moeder
• Inzet van Emma
• Emma als regentes
• En weer Koningin-moeder

Prinses von Waldeck-Pyrmont

Emma werd geboren op 2 augustus 1858 te Arolsen, de residentie van het toenmalige vorstendom Waldeck. Ze was de derde dochter van George Victor, vorst van Waldeck en Pyrmont, en Helena, Prinses van Nassau-Weilburg. Familiebanden verbonden haar met het huis Van Oranje-Nassau. Haar oudste zuster overleed op 15-jarige leeftijd aan TBC (tering, zoals de ziekte toen genoemd werd). De residentie was gevestigd in Waldeck (ten westen van Kassel). De zomers bracht het vorstelijk gezin door op het kasteel te Pyrmont (plm. 60 kilometer ten noorden van Waldeck), een geliefd kuuroord.

Opvoeding en vorming

Het ouderlijk huis van Emma wordt in de beschikbare bronnen als ’verlicht’ omschreven, zeker als het vergeleken wordt met de gang van zaken aan de vergelijkbare Duitse hoven in die tijd. Moeder Helena speelde daarin een centrale rol. Ook bij de opvoeding van haar dochters.

Emma kreeg huisonderwijs, waarbij naast haar (dominante) moeder de Engelse gouvernante miss Winter belangrijk was. In de opvoeding werd ze betrokken bij wat we nu ‘maatschappelijk werk’ zouden noemen. En bij diverse andere dagelijkse, praktische aangelegenheden. In haar latere leven als moeder en koningin kwam de invloed die deze vorming heeft gehad duidelijk naar voren. Mogelijk vanwege het overlijden van haar oudere zuster, wat op haar als kind veel indruk maakte, heeft Emma dienstverlening en meer in het bijzonder gezondheidszorg haar hele leven altijd een warm hart toegedragen.

Koning Willem III verschijnt ten tonele

In augustus 1878 – de familie Von Waldeck-Pyrmont verbleef, zoals gewoonlijk in die tijd van het jaar, in Pyrmont – verscheen de koning der Nederlanden in het kuuroord. Later, in 1929, schreef Emma daar zelf over; “Neen, niet voor een kuur; op bezoek bij ons. Hij bleef eerst 4 dagen; kwam later terug; toen volgde onze verloving.” Een anekdote vertelt een aantrekkelijker verhaal: de prinses stond met twee zusters vanachter het raam te kijken hoe de koning uitstapte uit het rijtuig op de binnenplaats van het slot. Zuster Marie zou opgelucht meegedeeld hebben: ‘Ik heb gelukkig al een ander.’ Ook zuster Pauline zag niets in de (voor de jongedames) oude man. Waarop Emma, vol medelijden, meedeelde: “Maar we kunnen die arme man toch niet met lege handen naar huis laten gaan.”

J.F. H. graaf Dumonceau, sinds 1857 adjudant van Koning Willem III, heeft verslag gedaan van de ontmoeting van de vorst met diens toekomstige gemalin (zie Sire, onder redactie van R. Stevens verschenen in 1989). Zo weten we dat de Koning de dag na zijn entree meedeed met een balspel waarbij de prinsessen verschenen in ‘verleidelijke japonnen’. Het schijnt dat de koning eerst meer belangstelling had voor de oudere zuster Pauline, maar later koos hij toch voor Emma. Deze was, volgens Dumonceau, schrander, goed en symphatiek, en ze zag er aantrekkelijk uit. In ieder geval, de koning was zeer gesteld geraakt op haar en eind september was hij al weer present in Arolsen en vroeg Emma ten huwelijk.

Huwelijk

De Staten-Generaal stemden in met het huwelijk. Het paar keerde pas in november terug in Nederland – verondersteld mag worden dat het hof in Den Haag en ook de ministers en parlement niet blij waren met de langdurige afwezigheid van het staatshoofd. Dumonceau gaf in ieder geval blijk van zijn ongenoegen met deze gang van zaken. De onderhandelingen over de huwelijkse voorwaarden verliepen vlot en op 7 januari 1879 werd het huwelijk voltrokken in Arolsen.

Het volk leek ingenomen met de verbintenis, maar de kinderen uit het eerste huwelijk van Willem III niet. Prins Alexander had zelfs officieel aan zijn vader verzocht, afwezig te mogen zijn bij het huwelijk. Ook de broer van de koning, prins Frederik, die altijd een goed contact had met Koningin Sophie, de eerste vrouw van Willem III, was er niet blij mee.

Waarom stemde Emma - en ook haar vader en moeder - in met een huwelijk met Willem III?

D. van der Meulen, aan wiens biografie over Willem III uit 2013 we de nodige informatie voor dit artikel hebben ontleend, waagt zich in zijn boek aan een beschouwing over dit ‘vraagstuk’. Hij houdt het voor mogelijk dat het huis Von Waldeck-Pyrmont, dat, zeker sinds Pruisen in 1866 de macht naar zich toegetrokken had, geprobeerd heeft door middel van dit huwelijk het aanzien weer wat op te krikken. Maar dat Emma ooit moeder van een kroonprinses, laat staan ‘regentes’ van het koninkrijk der Nederlanden zou worden, dat was in het geheel niet aan de orde toen de prinses instemde met het huwelijk. Twee zoons van de koning waren toen immers nog in leven: Willem, de Prins van Oranje, Wiwill genoemd (1840-1879) en Alexander(1851 -1884).

Hoe dit ook zij, Emma heeft ongetwijfeld het besef gehad een hoge roeping te vervullen; ze wijdde zich in ieder geval vanaf het begin met veel toewijding en doortastendheid aan de taak waarvoor ze zich gesteld zag. Ook plichtsbetrachting en gehoorzaamheid aan haar (dominante) moeder kunnen daarbij een rol hebben gespeeld – moeder Helena namelijk is de drijvende kracht geweest achter het arrangeren van huwelijken-op-niveau voor haar dochters. Of Emma echt van haar man gehouden heeft, weten we niet; ze heeft er zich nooit over uitgelaten. Veel duidelijker is dat Willem bijzonder gesteld was op zijn tweede vrouw. Op 12 januari kwam de nieuwe koningin voor het eerst in Nederland.

Emma als koningin-moeder

Op 31 augustus 1880 werd het, ook door Willem zo vurig gewenste, kind geboren: Wilhelmina Helena Pauline Maria. En zo streng en afstandelijk hij zich altijd had gedragen jegens de kinderen uit zijn huwelijk met Sophie van Wurtemberg, zoveel genegenheid betoonde de koning zijn jonge dochter.

Graaf Dumonceau omschrijft de manier waarop Koning Willem III omging met zijn familie, hofhouding en anderen als ‘een ware terreur'. Of en in hoeverre Emma daar ook slachtoffer van is geweest, blijft onbesproken. We hebben de indruk dat zij vergeleken met koningin Sophie weinig te duchten had. Bovendien is zij vanwege haar karakter, gekenmerkt door incasseringsvermogen en neiging tot dienstbaarheid, ongetwijfeld geschikter geweest voor een relatie met iemand als koning Willem III dan haar voorgangster.

Duidelijk is ook, dat de aanwezigheid van de kleine Wilhelmina een positieve invloed had op het gedrag van ‘koning Gorilla’. De herinnering van Wilhelmina zelf aan haar vader, zo blijk uit haar autobiografie Eenzaam maar niet alleen, waren in ieder geval heel aangenaam.

Eenzaam maar niet alleen

Nu het bekende boek van Wilhelmina toch ter sprake komt, willen we hier natuurlijk niet verzuimen om ook aandacht te besteden aan het beeld dat erin geschetst wordt van Emma. Welnu dat beeld – het zal niet verbazen – is uitermate gunstig.

Wat we in dat verband hierboven (zie de paragraaf ‘Opvoeding’) schreven over Emma, komt ook naar voren in Eenzaam maar niet alleen. Daar lezen we bovendien dat ze vanaf het begin van haar verblijf in het voor haar vreemde land uitsluitend Nederlands sprak met haar nieuwe landgenoten. Zo waren ook, tegen de heersende gewoonte in, de leden van de hofhouding gedwongen Nederlands te spreken.

Ook wordt duidelijk dat Emma veel belang hechtte en veel tijd besteedde aan de godsdienstige vorming van haar dochter. Zo moest Wilhelmina al jong leren bidden en christelijke liederen zingen. Gezien het verdere leven van de prinses, heeft die godsdienstige opvoeding bepaald vruchten afgeworpen.

Inzet van Emma

In het algemeen zette Emma zich in – als we haar dochter mogen geloven, en waarom zouden we niet - voor een goede, veelomvattende, hoogstaande en zeker ook liefdevolle opvoeding van haar dochter. Met evenveel inzet wijdde Emma – we blijven hier Eenzaam maar niet alleen volgen - zich met haar ‘grote wilskracht en aangeboren vriendelijkheid’ in voor de bevordering van welvaart, welzijn, rust en veiligheid van het Nederlandse volk. Daarbij zorgde ze ervoor altijd goed op de hoogte te zijn van alle politieke en andere zaken die in Nederland aan de orde waren. Versteviging van de band Nederland-Oranje.

Emma heeft in belangrijke mate bijgedragen aan de versteviging van de band van het koningshuis met het Nederlandse volk - die band was, mede door het optreden van koning Willem III, niet zo vanzelfsprekend en stevig meer. Emma heeft dat in de eerste plaats gedaan door, vanaf het begin van haar publieke optreden in Nederland, te laten zien dat ze zich voluit wilde inzetten voor het welzijn van haar nieuwe vaderland. Ze toonde daarmee dat ze begreep dat de genegenheid van het volk voor het huis Van Oranje-Nassau geen automatisme was, maar dat die genegenheid ‘verdiend’ moest worden, dat er in het onderhoud van de band geïnvesteerd moest worden.

In dat kader maakte zij met haar dochter ‘goodwill-reizen’ door het land. In die aanpak paste ook precies het houden van Prinsessedag; een evenement, dat voor het eerst in 1885 werd gehouden, toen ter ere van de vijfde verjaardag van Wilhelmina. Na de dood van Willem de III werd dit Koninginnedag en met het aantreden van Willem Alexander als staatshoofd: Koningsdag.

Achteruitgang van de gezondheid van de koning

Koning Willem III was een grote, sterke man – een fysieke conditie waarmee hij trouwens zelf zeer ingenomen was. Dat nam niet weg dat hij in 1872 last kreeg van pijn in de zij. Later bleek hij daar steeds meer last van te ondervinden. Sinds begin jaren ’80 verbleef hij daarom geregeld in een kuuroord.

In de winter van 1887-1888 ging zijn gezondheid snel achteruit, waarbij hij zich ook nog eens vreemd begon te gedragen. In 1889 was hij zich vaak agressief, bijvoorbeeld jegens het verplegend personeel. Mogelijk hing dit samen met kalmerende middelen die hij toegediend kreeg. Spoedig was het niet meer verantwoord dat hij als regerend vorst bleef fungeren. De Raad van State nam toen tijdelijk de taken van de koning over, terwijl Emma het voogdijschap over Wilhelmina op zich nam. Daarnaast leverde de koningin een forse bijdrage aan de verpleging van haar echtgenoot.

In mei ‘89 herstelde de koning zodanig dat hij zijn taak weer kon hervatten. Op 12 mei 1889 kon zelfs zijn 40-jarig regeringsjubileum gevierd worden. In augustus volgde weer een inzinking en ook voor de tweede maal werd de koning ‘buiten staat’ verklaard. In november kreeg Emma de bevoegdheid om als regentes op te treden. Op 23 november overleed de koning.

Emma als regentes

Op 4 december 1890 vond de begrafenis (in Delft) plaats. Officieel, constitutioneel, was Wilhelmina sinds het overlijden van haar vader staatshoofd, maar aangezien zij minderjarig was werd de regeringstaak (tot ze 18 jaar zou worden) waargenomen door haar moeder: Emma werd regentes van het Koninkrijk. Het Nieuwsblad van het Noorden keek bij haar bij overlijden, bijna 44 jaar later, in 1934, terug op het regentschap. De krant schreef: “Met vaste hand, tact en inzicht vervulde de jonge Vorstin [Emma] Haar constitutionele plichten. Zij richtte zich daarbij geheel naar de wisselende politieke constellaties, zoodat zij tijdens haar regering rekening heeft moeten houden met de inzichten van vier verschillende kabinetten, nl. het kabinet Mackay, Van Tienhoven-Tak van Poortvliet, Roëll en Pierson. Buitengewonen gaven legde Koningin Emma tijdens Haar regentschap aan den dag, niet in het minst in de wijze waarop Zij Haar dochter voor de Haar wachtende taak bekwaamde. Een groot oogenblik was het in onze geschiedenis toen Koningin Wilhelmina den leeftijd had bereikt waarop Zij volgens de grondwet gerechtigd was zelf de regering over te nemen. (…)”

Opleiding

Wat betreft ‘het bekwamen’ van haar dochter, geven wij hier weer wat Wilhelmina daar zelf over schreef in ‘Eenzaam maar niet alleen’ (blz. 83): “Moeder begon mij in te leiden in de regeringstaak en liet mij haar optreden als Regentes van nabij meemaken. Ik vergezelde haar bij de opening van de Staten-Generaal en was tegenwoordig bij verschillende conferenties en audiënties. Ook gaf zij mij belangrijke rapporten te lezen.”

Wilhelmina maakt gewag van “vermoeiende dagen, overbezet met audiënties, bezoeken, diners en avondfeesten.”

Bezoeken

Wilhelmina noemt in dit verband ook bezoeken aan en van diverse koninklijke staatshoofden en families. Goed voor de onderlinge contacten natuurlijk en voor de vorming en ontwikkeling van de kroonprinses. Zo is er onder meer sprake van reizen naar Wenen, Parijs, Cannes en Italië, ontmoetingen met Keizer Franz Joseph, de Duitse Keizer, Koningin Victoria van Engeland en natuurlijk met leden van de diverse Duitse vorstendommen (niet in de laatste plaats met Groothertogin Sophie van Saksen-Weimar-Eisenach, de zuster van wijlen haar vader, met wie ze een hechte band had).

En weer Koningin-moeder

In 1898 was het dus zover: Wilhelmina wordt zelf regerend vorstin. Emma had de regeringstaak wel neergelegd, maar de titel Koningin bleef ze voeren. Ze nam haar intrek in het paleis Lange Voorhout in Den Haag; zomers verbleef ze bij voorkeur op paleis Soestdijk.

De nieuwe situatie betekende niet dat ze geen taken meer vervulde. In tegendeel. Met nog meer inzet wijdde ze zich nu aan maatschappelijk werk, meer in het bijzonder de ziekenzorg. Een sprekend voorbeeld daarvan is haar schenking, in 1898, van f 300.000 voor een op te richten sanatorium voor longlijders. Later, in 1929, schonk zij weer een fors kapitaal. Zo ontstond het Koningin Emma Fonds voor tbc-bestrijding.

Ook bleef zij zich bezig houden met bezoeken aan tentoonstellingen, congressen, concerten, weldadigheidsfeesten, en dergelijke.
Sprekend in dit verband is ook het ‘Emma-bloempje’ ten bate van de TBC-bestrijding. In 1929 was het 50 jaar geleden dat Emma voor het eerst Nederlandse bodem had betreden; dat werd plechtig herdacht met een groot officieel diner te harer ere. Enige tijd daarna werd dit jubileum gevierd met een samenkomst in de Nieuwe kerk te Amsterdam waar burgemeester W. de Vlugt een rede uitsprak.

Overlijden

In maart 1934 werd Emma plotseling ziek; de 20e van die maand overleed ze, in haar paleis aan het Lange Voorhout in Den Haag. 27 maart volgde de begrafenis in de Nieuwe kerk te Delft.

Lees verder

• Prins Hendrik, echtgenoot van Koningin Wilhelmina
• Het huwelijk van Koning Willem III en Koningin Sophie
• Koningin Wilhelmina - regeerperiode 1898-1918
• Koningin Wilhelmina - regeerperiode 1918-1940
• De paleizen van Koning Willem I